MediaWiki:1: Redaktələr arasındakı fərq

Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının akademik məqaləsidir.
Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının yoxlanılmış məqalələrindən biridir və müəlliflik hüququ Şəki Ensiklopediyasının redaksiyasına məxsusdur!
Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının çapa hazır məqaləsidir.
Şəki Ensiklopediyası materialı
VizualVikimətn
Sətir 147: Sətir 147:
“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında göstərilir ki, 10 iyul (Qriqori təqvimi ilə 21 iyul) 1752-ci il tarixdə Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi bəy ordu ilə Baydara gəlmiş və həmən tarixdə də çar İrakli qoşun gətirmək üçün Çərkəz ölkəsinə yola düşmüşdür. Çar İrakli Çərkəz ölkəsindən qoşun gətirərək 3 sentyabr (Qriqori təqvimi ilə 14 sentyabr) 1752-ci il tarixdə Ağakişi bəy üzərində qələbə qazanır{{Sfn|СМОМПК (3)|1896|с=52}}.  
“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında göstərilir ki, 10 iyul (Qriqori təqvimi ilə 21 iyul) 1752-ci il tarixdə Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi bəy ordu ilə Baydara gəlmiş və həmən tarixdə də çar İrakli qoşun gətirmək üçün Çərkəz ölkəsinə yola düşmüşdür. Çar İrakli Çərkəz ölkəsindən qoşun gətirərək 3 sentyabr (Qriqori təqvimi ilə 14 sentyabr) 1752-ci il tarixdə Ağakişi bəy üzərində qələbə qazanır{{Sfn|СМОМПК (3)|1896|с=52}}.  


XVII əsr gürcü müəllifi olan Papuna Orbelianinin “Ambavni Kartli-sani” əsərində göstərilir ki,
XVII əsr gürcü müəllifi olan Papuna Orbelianinin “Ambavni Kartli-sani” (Kartli hadisələri) əsərində göstərilir ki,


{{sitat2| 1752-ci ildə (Gürcüstanın) Şəki-Şirvan xanı Hacı Çələbi tərəfindən işğal edilmə təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq, qoşun gətirmək üçün Zedqinidze, Çərkəs ölkəsinə göndərildi. Merab Zedqinidze Çərkəz ölkəsində axtardığını tapdı, amma əli boş qayıtdı, çünki orada pul istədilər; yenidən bir adam göndərdilər və pul verəcəklərini vəd etdilər...
{{sitat2| 1752-ci ildə (Gürcüstanın) Şəki-Şirvan xanı Hacı Çələbi tərəfindən işğal edilmə təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq, qoşun gətirmək üçün Zedqinidze, Çərkəs ölkəsinə göndərildi. Merab Zedqinidze Çərkəz ölkəsində axtardığını tapdı, amma əli boş qayıtdı, çünki orada pul istədilər; yenidən bir adam göndərdilər və pul verəcəklərini vəd etdilər...

13:37, 7 may 2024 versiyası

Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş (1752)
Şəki xanlığının Hacı Çələbi xan dövründəki bayraqlarından biri.
Tarix 8 aprel 1752
Yeri Gəncə – Qazax arasında
Səbəbi Gürcü çarları Teymuraz və İrakli tərəfindən Gəncədə Azərbaycan xanlarının həbs edilməsi
Nəticəsi Teymuraz və İrakli məğlub olur. Gəncə, Qazax, Şəmsəddil, Borçalı, İrəvan xanlıqları Teymurazın nəzarətindən çıxır və Hacı Çələbi xanın nəzarətinə keçir.
Komandan(lar)

İrakli (Kaxet), Teymuraz (Kartli), Sübhanverdi (Qazax), Hüseynəli (İrəvan), Şəmsəddil və Borçalı xanları

Hacı Çələbi xan, Ağarza (Ağarəzi) bəy

Tərəflərin qüvvəsi

14.000

naməlum

İtkilər

6.000

naməlum

Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş (1752) — Şəki xanı Hacı Çələbi xan ilə gürcü çarları Teymuraz və İrakli arasında 8 aprel 1752-ci il tarixdə Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş. Elmi-tarixi ədəbiyyatda düzgün olmayan “Qızılqaya xəyanəti” adı ilə tanınır. Lakin “Qızılqaya xəyanəti” əslində gürcü çarları Teymuraz ilə İraklinin Gəncə yaxınlığında – Qızılqaya adlı yerdə, Azərbaycan xanlarına xəyanət etmələrinə və onları həbs etdirmələrinə verilən addır, bu döyüş adı deyil və “Gəncə – Qazax arasındakı yolda baş vermiş döyüş” isə həmin Qızılqaya xəyanətinə cavabdır. Bu döyüşdə Teymuraz və İraklinin ordusu məğlubiyyətə uğradı. Nəticədə, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil, Borçalı, İrəvan xanlıqları Teymurazın nəzarətindən çıxdı və Hacı Çələbi xanın nəzarətinə keçdi.

Haqqında məlumatlar

Döyüşün səbəbləri və baş verməsi istiqamətində hərəkətlər

Molla Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi”nə görə 1751-ci ilin oktyabr ayının ortalarında Gəncə xanı Şahverdi xanın, Qarabağ xanı Pənahəli xanın, Qazıqumux hakimi Məhəmməd xanın və Car-Talanın nümayəndələri Şəki xanı Hacı Çələbinin yanına – Nuxaya, toplaşaraq Top-Qaraağacdan[qeyd 1] Gürcüstana yürüş etmək məsələsini müzakirə etmiş, lakin bir qərara gələ bilməyərək dağılışıblarmış[1]. Bundan sonra “Car salnaməsi”ndə göstərilir ki, oktyabr ayının ortalarında

" Şahverdi xan və Pənah xan, Hacı Çələbinin əmri ilə birləşərək erməni Xəmsəsinin bəzi yerlərinə hücum edirlər. Döyüş bitdikdən və Pənah xan ondan ayrıldıqdan sonra Hacı Çələbi və oğlu əsgərləri ilə birlikdə Şahverdi xanı öldürmək və ya onu tutmaq üçün Samuxa gedirlər[1]. "

Molla Məhəmməd əl-Cari, Xəmsə döyüşündə Hacı Çələbi xanın və oğlu Ağakişi bəyin iştirakını qeyd etməsə də, mətndəki ardıcıllığa və məzmuna əsasən belə çıxır ki, hər ikisi həmin döyüşdə iştirak etmiş, Şahverdi xan isə əksinə – iştirak etməmişdir. Hacı Çələbi xan Samuxa çatdıqdan sonra Car-Talaya döyüş hazırlığı xəbərdarlığı göndərir və tələb edir ki, onlar üç günə özlərini Samuxa çatdırsınlar. Lakin car-talalılar cəmi bir neçə saata gəlib onun yanına çıxırlar. Hacı Çələbi xan onlara deyir ki, Şahverdi xan gürcülərə qarşı çıxmadığı üçün onu cəzalandırmağa gedir, amma onlar gərək Kür çayını keçməsinlər, əvəzində – vəd olunan vaxtda Top-Qarağacda toplaşsınlar. Amma car-talalılar Gəncəyə yürüşdə iştirak etmək üçün inad göstərirlər və Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi bəyin başçılıq etdiyi ordu ilə birlikdə Kürü keçib gecəynən Gəncəyə yola düşürlər. Onlar səhər tezdən Əhmədlini[qeyd 2] keçib Gəncəyə yaxınlaşanda Şahverdi xan onun üzərinə ordu gəlməsindən xəbər tutur və

" ... iki topu, qatırları, atları, otuz çadırı və əşyaları tərk edərək qalaya qaçır[1]. "

Car-talalıların qarətlə məşğul olduğunu görən Hacı Çələbi xan onları geri qaytarır və

" ...öz ordusu ilə Gəncə şəhərinin aşağı hissəsində qalır. Bundan sonra Şirvanın, Şamaxının, Muğan xanın və başqalarının yeddi minlik piyada və süvari qoşunu gəlir. ...Hacı Çələbi[qeyd 3] qalan qatır və on çadırı Şahverdi xana qaytararaq ondan sülh və barışıq istəyir və Gürcüstana (yürüşə) çıxmağı xahiş edir... O, razı olmur. Pənah xan da ona (Hacı Çələbiyə) etibar etmədiyi üçün gəlmir[2]. "

1751-ci il oktyabrın axırlarında Hacı Çələbi xan ordusu ilə Abruş buruna[qeyd 4] qayıdır. Qazıqumux hakimi Məhəmməd xan, Car-Tala və İlisu nümayəndələri də bura toplaşırlar. Qərara gəlirlər ki, qışın axırında Gürcüstana yürüş etsinlər. Lakin planlaşdırılmış vaxtda yürüşə onlar yox, gürcülər başlayırlar. “Car salnaməsi”nə görə, qışın axırında

" Teymuraz xan ilə İrakli xan Gəncəyə gəlirlər və Şahverdi xandan qardaşı Qoçu xanı, bacısı oğlu Xudada bəyi və Gəncənin digər başçılarını girov istəyirlər. Sonra Pənah xan və Kazım xan[qeyd 5] da həmin tələb ilə Gəncəyə gəlirlər. Hamısı bu qərara gəlirlər ki, Qarabağın rəiyyətini Hacı Çələbinin ixtiyarından çıxarsınlar. Hacı Çələbi Dərbənddən qoşun yığaraq Ərəş tərəfə Bilicikə[qeyd 6] gətirir. Vilayət[qeyd 7] onunla etibarlı ittifaqda idi. Bu vaxt iki vali ziyafətdə olarkən Şahverdi xanı, onun qardaşı Rzaqulu xanı, Pənah xanı, Kazım xanı və başqa rəisləri və onların təbəələrini etibarsız sayaraq həbs edir. Onların və əsgərlərinin mallarını, atlarını, yabılarını, eşşəklərini, qatırlarını, mal-qaralarını, hərbi sursatlardan silahlarını, tüfənglərini, nizələrini əllərindən alırlar. Onların arasında hərc-mərclik düşür. Məhbuslar hərə bir yana dağılışırlar. Bəziləri döyüşdə öldürülür, bəziləri qaçır.

Valilər qışın axırına təsadüf edən cümədəüləvvəl ayının 16-da (1752-ci il aprelin 1-i) şənbə günü Gəncə qalasına hücum etdilər. Valilər Gəncə qalasını tələb edəndə Gəncə əhalisi Hacı Çələbini, Şamaxının hakimi Məhəmmədəli xanı və Şirvanın digər rəislərini çağırırlar. Həmin ayın 17-si (1752-ci il aprelin 2-si), bazar günü Hacı Kür çayının üstündəki körpüdə dayanmışdı. O, körpüdən Qarabağ tərəfə keçir və bütün Şirvanın və digər yerlərin rəisləri ilə bazar ertəsi, ayın 18-də (1752-ci il aprelin 3-ü) gürcülərin üzərinə gedir. O, Gəncənin yanında dayanır. Gürcülər Gəncənin aşağı hissəsindən yuxarı hissəsinə keçirlər. Hacı Gəncə şəhərinə daxil olur və meydanda yerləşir[2].

"
Teymuraz.
İrakli.

“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında isə göstərilir ki,

" 1752-ci ildə çar Teymuraz və çar İrakli ordu ilə Tiflisdən Gəncəyə gəldilər. Gəncə xanı Şahverdi xan qaladan çıxaraq çoxsaylı hədiyyələrlə çarların qarşısına çıxaraq onlarla görüşdü. Qaradağlı kor Komuz (Kazım) xan və şuşalı Pənah xan da (hədiyyələrlə) çarları qarşıladı. Bu xanlar çarları Hacı Çələbi ilə barışdırmaq istəyirdilər. Çarlar başa düşdülər ki, adları çəkilən xanlar Hacı Çələbi ilə birləşmək qərarına gəliblər. Ona görə də (çarların göstərişi ilə) martın 21-də (Qriqori təqvimi ilə aprelin 1-i) bu xanlar həbs edilərək əlləri qandallandı və qarət edildi[3]... Pənah xanın oğlu Hacı Çələbini yanına getdi və Gəncəyə ordu gətirdi[4]. "

Hacı Çələbi xanın 1754-cü ildə Osmanlı dövlətinin baş vəzirinə yazdığı məktubunda[5][6][7], Mirzə Adıgözəl bəyin “Qarabağnamə”sində[8], Kərim ağa Şəkixanovun “Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi”ndə[9] və Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm”ində[10] də bu hadisəyə toxunulur, amma ikincidə daha çox məlumat var və bir bəhs bu mövzuya həsr olunmuşdur. “Car salnaməsi”ndən fərqli olaraq Mirzə Adıgözəl bəy, Hacı Çələbi xana qarşı çıxmaq istəyən və əsir götürülən xanlar arasında naxçıvanlı Heydərqulu xanın[11], Abbasqulu ağa Bakıxanov isə həm naxçıvanlı Heydərqulu xanın, həm də irəvanlı Hüseynəli xanın[10] olduğunu qeyd edir. Rus arxiv sənədlərində İrəvan xanının əvvəlcədən İraklinin tərəfində vuruşduğu göstərilir[qeyd 8]. Həmin vaxt Hüseynəli xan hələ İrəvan xanı deyildi, o, qoşun başçısı kimi gəlmişdi[qeyd 9]. Onun adı Hacı Çələbi xanın məktubunda da var[5][6][7]. Ondan başqa Hacı Çələbi xanın məktubunda Təbriz xanı Nəcəfqulu xanın da adı çəkilir:

" ...Qaradağlı Kazım xan, Pənah xan Cavanşir, Haqverdi (Şahverdi?) xan, Hüseynəli xan, Nəcəfqulu xan.... və sairə xanlar birləşib... (İrakli) xanların hamısını öz çadırına topladı. Ziyafət əsnasında onları həbs etdi. Sonra Gəncə qalası üzərinə hərəkət etdi[5][6][7]. "

Kərim ağa Şəkixanov və Mirzə Adıgözəl bəy İraklinin Cəncəyə heç də özbaşına gəlmədiyini, əslində onun Qarabağ, Gəncə, Qaradağ və Naxçıvan (bu yalnız Mirzə Adıgözəl bəydə var) xanları tərəfindən ora dəvət edildiyini və məqsədlərinin isə Şəkiyə birlikdə hücum etmək olduğunu göstərirlər. Mirzə Adıgözəl bəyin “Qarabağnamə”sindən iqtibas:

"

Pənah xan, qaradağlı Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan və gəncəli Şahverdi xan məsləhət məclisi qurdular. Onlar belə bir qərara gəldilər ki, bütün Şirvan ölkəsinin hakimi, azad və həmişəlik sahibi-ixtiyarı olan Hacı Çələbi onlarla hesablaşmır və dostluq yolunu düzlüklə getmir. Buna görə lazımdır ki, onu məğrurluq yuxusundan oyatmaq üçün tədbir görsünlər. Sonra ürəklərinin sözünü məktub vasitəsilə Gürcüstan valisi İrakli xana bildirdilər. Vali də özünün bu işdə və bu yolda onlarla yoldaş olduğunu izhar etdi. Onlara yazıb bildirdi ki, tezliklə hərəkət edərək fürsəti itirmədən buraya gəlsinlər.

Bu xanlar da səfər tədarükü görüb, qoşun və əsgər topladılar. Hamısı ittifaq edib, hərəkət bayrağını qaldıraraq yola düşdülər. Gəncə şəhərindən yuxarı, Qızılqaya adlı yerdə dayandılar. Çadırlarının zərli qübbələri Ayla Günəşin fövqünə yüksəldi.

Yuxarıda adı çəkilən Gürcüstan valisi bunların dördünü də əsarət kəməndilə tutdu. Şahverdi xanın nökərlərindən biri, iti yeriyən bir ata minib qaçdı. Bu zaman Hacı Çələbi də Şirvan qoşunlarının toplanması haqqında məktublar yazıb hədsiz tədarük və çoxlu qüvvə ilə gəldi. Mingəçevir keçidində düşərək hərbə müntəzir durdu. Bu əsnada qarşıdan bir atlı göründü. Hacı Çələbi əmr etdi ki, onu gəmi ilə Kür çayından keçirsinlər.

(O, çaydan) keçib, Hacı Çələbinin hüzuruna gəlincə: “Qoca baba, vali xanları tutdu” – dedi.

Hacı Çələbi ona: “Qoca baban onları xilas edər, onları qurtarmaq üçün müharibə və davaya girişər” – deyə cavab verdi.

Sonra o, öz dövlət ərkanı və yaxın adamları ilə məşvərət etdi. Onlar məsləhət görmək üçün bəhanə gətirdilər. Hacı Çələbi onların ürəyindəkini başa düşdü. Müşavirə məclisinə getdikləri zaman əmirlərə dedi: “Nə məsləhət görürsünüz (görün, ancaq) içində Kürü keçmək olsun”.

Onlar bu sözü eşitcək geri qayıtdılar. Hacı Çələbinin hüzuruna gəlib dedilər: “Biz müşavirə yığıncağını ona görə düzəldirdik ki, işin içində Kürü keçmək (məsələsi) olmasın; indi ki, siz buyurursunuz (ki, içində Kürü keçmək olsun, onda məşvərətin nə mənası var?) – əmr verin, qoşun hərəkət etsin”.

Bu zamandan Hacı Çələbinin sözü məsəl yerinə keçmişdir və indiyədək xas və avam camaatın ağzında söylənməkdədir.

Hacı Çələbi əmr etdi ki, ordu atlansın və təcili surətdə Kürdən keçsin. Onlar yol gedib mənzil keçdilər. Vali bu qəziyyəni eşitdi və bu hadisədən qorxuya düşdü; çünki o keçmişdə Hacı Çələbi qoşununun zərbəsini bir dəfə də görmüşdü[qeyd 10]. Çarəsiz qalıb onu qarşıladı[8]...

"

Rus arxiv materiallarındakı qeydlərə əsasən, 1752-ci ildə

" Gəncəli Şahverdi xan Teymuraza bac verməyi dayandırdığı üçün Teymuraz və İrakli Gəncəyə yürüş edirlər, Gəncənin müdafiəsinə isə Çələbi xan cavabdeh idi[12]. "

Döyüş

Mənbələrdə həlledici döyüşün Gəncə – Qazax arasındakı yolda (Molla Məhəmməd əl Cari)[13], Şəmkir tərəfdə (Kərim ağa Şəkixanov)[9], Gəncə şəhərindən yuxarı – Qızılqaya adlı yerdə, Şeyx Nizaminin qəbri yaxınlığında (Mirzə Adıgözəl bəy)[14], Gəncənin yarım ağaclığında (3,5 km) – Qızılqaya adlı yerdə (Abbasqulu ağa Bakıxanov)[10], Kür üzərində[12], yaxud Ağstafaçay yaxınlığında[15] baş verdiyi göstərilir. “Car salnaməsi”ə görə,

" Gürcülər şənbə günü, cümədəüləvvəl ayının 23-də (1752-ci il aprelin 8-i) yerlərindən tərpənib qaçmağa hazırlaşarkən Hacı onların getməsindən xəbər tutur və dallarınca düşərək yolda onlara çatır. Qarşıdurma və döyüş həmin şənbə günü günortadan axşamadək davam edir. Hər iki tərəf tüfənglərdən, oxlardan, nizələrdən istifadə edirdi. Kafirlər çətinə düşdüklərini görüb qaçırlar. Gürcü əsgərləri Allah talanın köməyi ilə darmadağın edilirlər, onların müttəfiqləri dağılışır. Bəziləri öldürülür, əsir düşür, həbs edilir, qalanları qaçır. (İrakli və Teymuraz tərəfindən) həbs olunan xanlar xilas olurlar. Valilər gürcü ordusunun başçıları ilə qaçırlar. Onların bütün malları, dəvələri, qatırları, eşşəkləri, çadırları, topu, heyvanları və başqa şeyləri islam ordusuna qalır...[qeyd 11][13]. "

Mirzə Adıgözəl bəyə görə,

" İlahi feyzlər mühiti və hədsiz işıqlıq mənbəyi olan mərhum, rəhmətlik cənab Şeyx Nizaminin nurani qəbri və pak məzarı yaxınlığında iki ordu bir-birinə yaxınlaşdı. Aralarında qətl və qarət odu alovlandı. Gürcüstan qoşunu biabırcasına sındı. Vali öz ordusuna qayıtmağa fürsət tapa bilməyib qaçdı. Bütün çadırları və ləvazimatı, xanlar ilə birlikdə, yerbəyer Qızılqayada qaldı. Hacı Çələbi Sınıqdan üç ağac (21 km) yuxarıyadək irəliləyib onları təqib etdi. Tiflisin beş ağaclığına (35 km) yetişdi. Qaçmaqda olan gürcü qoşununun qabağını Şəmkirdə, Şəmsəddinlidə və Qazaxda kəsib çox adam tələf etdi. Hacı Çələbi Baydar[qeyd 12] torpağında səngər qazdırdı. Oğlu Ağakişi bəyi Tiflisdən bəri yaşamaqda olan müsəlmanlara hakim və hökmran təyin etdi. Xanları da öz vətənlərinə göndərdi. Özü qayıdıb Şirvana gəldi[16]. "

Abbasqulu ağa Bakıxanova görə,

" Hacı Çələbi bu xəbəri (xanların həbs edilməsi xəbərini) eşidən kimi şücaət və igidliyi ilə Sərkar xanədanının hökmranlığına vasitə olan Ağa Rəzi bəylə ittifaq edib, Gürcüstan valisinin üzərinə hücum etdi. Gəncənin yarım ağaclığında, Qızıl Qaya adlı yerdə onu məğlub edərək, həmin xanları xilas etdi. Sonra valini təqib edib, Qazax və Borçalı mahallarını ələ keçirdi[10]. "

Hacı Çələbi xanın məktubunda göstərilir ki,

" ...səhərdən günortanın sonlarına qədər ox-oxa, top-topa, misli görünməmiş döyüş oldu. Allahın köməyi ilə müsəlmanlar qələbə çaldı[5][6][7]. "

“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü salnaməsinə görə,

" Döyüş oldu. Çarlar Nuxadan gələn ordunun qarşısında dura bilmədilər, nizamsız şəkildə döyüşə girdilər və məğlubiyyətə uğradılar. Çarların ordusu çarlarla birlikdə Tiflisə geri döndü, xanlar – keçmiş əsirlər isə Gəncəyə Hacı Çələbinin yanına getdilər. Şənbə günü və Pasxa idi. Tiflis mokalakiləri (gürcü tacirlər) alış-veriş üçün Gəncədə idilər, martın 28-də (8 apreldə) onlar da Hacı Çələbinin adamları tərəfindən qarət edildilər[17]. "

1753-cü ilin noyabr ayı tarixli “Sankt-Peterburq vedomostları”nda göstərilir ki,

" İran bölgəsinin beş xanı qismən gürcü çarına meylli idi. Bunlar Qazax xanı, Burçalı xanı, Şəmsəddil xanı, İrəvan xanı və Gəncə xanları idi. Onların adamları gürcü çarı İraklinin tərəfində Hacı Çələbinin ordusu döyüşə girmişdilər... Hacı Çələbi çar İraklinin ordusundan 6.000 nəfəri qırdı və qəti qələbə qazandı. ...indi adları çəkilən xanlar – İrəvan, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil və Burçalı xanları İraklidən üz döndərdilər və Hacı Çələbinin ordusu ilə birləşdilər[18]. "

Rus arxiv materiallarındakı digər məlumatlara görə isə

" 12 apreldə (Qriqori təqvimi ilə 23 apreldə) İrakli 4 xanla və 14 minlik gürcü və əfqanla Kür çayı üzərində Hacı Çələbi xanla döyüşə girir. Əfqanlar və 4 xan İrakliyə xəyanət edirlər, nəticədə o, məğlub olur və çıxış yolunu qaçmaqda görür[12]. "

11 iyul (Qriqori təqvimi il 22 iyul) 1752-ci il tarixdə Həştərxandan Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubda göstərilir ki,

" ...döyüş Gəncə yaxınlığında baş vermiş, Teymuraz məğlub olmuşdur, çünki irəvanlılar ona xəyanət etmişlər[12]. "

Mitropolit Romanın verdiyi məlumat əsasında 1752-ci ilin may (Qriqori təqvimi ilə may/iyun) ayında Kizlardan Sankt-Peterburqa göndərilmiş məktubda göstərilir ki,

" .Yerevan, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil və Borçalı xanları İraklidən ayrılıblar və Hacı Çələbiyə birləşiblər[12]. "

12 iyun (Qriqori təqvimi ilə 23 iyun) 1753-cü il tarixdə Həştərxandan göndərilmiş digər məktubda göstərilir ki,

" Şəki, Şamaxı, Qəbələ və Gəncə xanları, əlavə olaraq, Qaraqaytaq və Quba xanları və tatar və ermənilər ilə İraklini məğlub etdilər[12]. "

Əgər “Car salnaməsi”ndə xanların həbs edilmədinin ardınca gürcülərin Gəncə qalasını mühasirəyə almasının göstərilən tarixi Qriqori təqvimi ilə aprelin 1-i dirsə, “Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında da eyni tarix xanların həbs edilməsinin tarixidir. Bundan başqa, “Car salnaməsi”ndə həlledici döyüşün aprelin 8-də, şənbə günü baş verdiyi göstərilirsə, “Hadisələrin təsviri”ndə də göstərilir ki, eyni tarixdə çarlar məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilmiş, əsir düşmüş xanlar azad olunaraq Gəncəyə – Hacı Çələbinin yanına getmiş, Gəncədəki gürcü tacirləri qarət olunmuşlar. Bu isə o deməkdir ki, bu döyüşlə bağlı “Car salnaməsi”ndə göstərilən aşağıdakı tarixlər dəqiqdir, çünki digər mənbədəki tarixlərlə üst-üstə düşür və heç bir şübhə doğurmamalıdır:

1 aprel — (şənbə günü) xanlar həbs edilmiş,

2 aprel — (bazar günü) bu barədə Hacı Çələbi xana məlumat çatdırılmış (o, həmin vaxt Kür çayının sol sahilində dayanmışdı),

3 aprel — (bazar ertəsi günü) Hacı Çələbi xan Kür çayını keçərək Gəncəyə yola düşmüş,

8 aprel — (şənbə günü) Hacı Çələbi xan Gəncə-Qazax arasında Teymuraz və İraklinin ordusu ilə döyüşmüş və qalib gəlmişdir.

Döyüşdən sonra

“Car salnaməsi”nə görə,

" Bazar ertəsi günü – döyüş gedən şənbə günündən üç gün sonra, Car ordusu da gəlir. Sonra Baydarın, Bozçalunun (Borçalı), Qazaxın, Şəmsəddinlinin nümayəndələri gürcülərdən əllərini üzərək Hacının və Carın rəislərinin yanına gəlirlər və and içərək söz verirlər ki, Buğa bürcünün ortalarında (mayın əvvəllərində) bu islam ordusu ilə Tiflis şəhərinə, Gürcüstana yürüşə çıxacaqlar.

Pənah xanın rəiyyətini onun (Pənah xanın) ixtiyarında qoyurlar. Onlar (rəiyyət) Cavanşir tayfasından idi. Kazım xanın Qaradağdan olan, Şahverdi xanın Qarabağdan olan, Suanverdi (Sübhanverdi) xanın Qazaxdan olan rəiyyətlərini də onların ixtiyarında saxlayırlar. Bütün bunlar 1165-ci ildə baş verir (20.11.1751–07.11.1752)[19].

"

Ağakişi bəyin məğlubiyyəti

“Hadisələrin təsviri” adlı anonim gürcü xronikasında göstərilir ki, 10 iyul (Qriqori təqvimi ilə 21 iyul) 1752-ci il tarixdə Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi bəy ordu ilə Baydara gəlmiş və həmən tarixdə də çar İrakli qoşun gətirmək üçün Çərkəz ölkəsinə yola düşmüşdür. Çar İrakli Çərkəz ölkəsindən qoşun gətirərək 3 sentyabr (Qriqori təqvimi ilə 14 sentyabr) 1752-ci il tarixdə Ağakişi bəy üzərində qələbə qazanır[20].

XVII əsr gürcü müəllifi olan Papuna Orbelianinin “Ambavni Kartli-sani” (Kartli hadisələri) əsərində göstərilir ki,

" 1752-ci ildə (Gürcüstanın) Şəki-Şirvan xanı Hacı Çələbi tərəfindən işğal edilmə təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq, qoşun gətirmək üçün Zedqinidze, Çərkəs ölkəsinə göndərildi. Merab Zedqinidze Çərkəz ölkəsində axtardığını tapdı, amma əli boş qayıtdı, çünki orada pul istədilər; yenidən bir adam göndərdilər və pul verəcəklərini vəd etdilər...

Çərkəz knyazları və zadəganları gəldi və bizim çarımızın əmrinə qulaq asdılar və cavab verdilər: “İstədiyiniz qədər qoşun verə bilərik, amma onlara nə qədər pul verəcəyinizi deyin, sonra qoşunu gətirək”. Düşmən yaxınlaşırdı və məsələ uzana bilərdi. Teymurazın oğlu, Kaxetiya çarı İrakli özü Çərkəz ölkəsinə qədər getdi, Xevidə dayandı və oradan da çərkəz knyazlarını yola saldı. Çərkəzlər gəlməmişdən əvvəl osetin qoşunu gəldi, çərkəzlərin yüksək vəzifəli şəxsləri gəldilər, qoşun məsələsini müzakirə etdilər və ödəniş təyin etdilər. Çərkəzlər getdilər qoşun toplamağa. Əvvəlcə beş yüz nəfərlik bir qoşun gəldi və (çar) onlarla birlikdə yürüşə çıxdı.

Şiddətli döyüş baş verdi. Hacı Çələbi oğlunun başçılığı ilə düşmən döyüşçülər qılıncını sıyıraraq gürcü ordusunun üzərinə şığıdılar və güclü hücumla osetinləri bir qədər geri çəkilməyə məcbur etdilər. Çar İrakli bundan çox məyus oldu və özü ordunun qabağına çıxıb şir kimi onlara hücum etdi... Hacı Çələbi oğlunu və Gəncə xanını qaçmağa məcbur elədi; çərkəzlər də pişik kimi döyüşə atılıb qızılbaşları qırdılar[21].

"

Rus mənbələrinə görə,

" Hacı Çələbi Quba, Qaraqaqaytaq, Avar xanları və tavlılarla (təbrizlilərlə?) Tiflisə yürüşə hazırlaşır[12]. İrakli Hacı Çələbi və əfqanlarla vuruşmaq üçün knyaz Yesame Çebelevi və osetinlərin başçısı Yelisey İlini Kabardaya göndərib ordu istəyir. Hacı Çələbi Teymuraza sülh təklif edir, lakin Teymuraz razılaşmır. 15 avqustda (Qriqori təqvimi ilə 26 avqustda) İrakliyə Böyük Kabardadan Kurqokinin başçılığı altında 500, Kiçik Kabardadan isə Qazı və Qançokun bşaçılığı altında 1.500 çərkəs və osetindən ibarət ordu köməyə gəlir. Hacı Çələbi öz oğlu Ağakişini Gürcüstana göndərir. 1 sentyabrda (Qriqori təqvimi ilə 13 sentyabrda) Teymuraz və İrakli dağlı döyüşçülərlə Tiflisdən Tiflisin 60 versliyində olan Hacı Çələbinin oğlunun üstünə hücuma keçir. Tiflisin 20 versliyində gürcü ordusu Dağıstan dəstəsini məğlub edir, onların əsir götürdükləri 100 gürcünü əllərindən alır. 5 sentyabrda (Qriqori təqvimi ilə 16 sentyabrda) gürcülər Hacı Çələbinin oğlu üzərində qəti qələbə qazanırlar[22]. "

Gürcü çarı Teymuraz 25 sentyabr (6 oktyabr) 1752-ci il tarixdə, həmin vaxt Rusiya paytaxtında olan Tiflis mitropoliti Afanasiyə göndərdiyi məktubunda Ağakişi bəy üzərində qazandığı qələbəni belə təsvir edir:

" İndi burada vəziyyət belədir: sən o böyük padşahlıq sarayına gedən kimi[qeyd 13], Hacı Çələbi öz oğlunu Şirvan ordusu və o tərəflərdə yaşayan ləzgilər, gəncəlilər, Qarabağ, Cavanşir, Bərqumşad (Bərgüşat?), Pinsian (?) və Şəmşəddil və yaxınlığındakı xalqlarla bizim ölkəmizə göndərdi. Onlar Baydarın yanına gələrək xəndək qazdılar, Qazax - Borçalı düşərgəyə çevrildi. Gürcüstanda və Kaxetiyadakı bütün tatar kəndlərini tutdu, onlar da öz bacardıqları qədər ona kömək etdilər. Çərkəz ordusunu gətürmək üçün dağlıq bölgələrə gedən oğlumuz şahzadə İrakli özü ilə oradan min çərkəz gətirdi və gürcü ordusunu toplayaraq qalib gəldi və çoxlu ləzgi öldürdü. Hacı Çələbinin oğlu məğlub olduğunu görən kimi Baydarı tərk etdi və geri çəkildi. Biz onun arxasınca getdik, o, Qazaxda Agitapa (Ağstafa) çayının kənarında dayandı və şənbə günü, yəni sentyabrın 5-də (Qriqori təqvimi ilə 16 sentyabrda) oradan hərəkətə başlayıb çayla aşağı düşdü. Biz həmin tarixdə Şəmsəddil torpağındakı Həsənsu[qeyd 14] adlı yerdə ordumuzu toplayıb düşmənlə döyüşə hazırlaşdıq. Onlar artıq döyüşə düzülmüşdülər və bizimlə döyüşməyə hazır idilər. Onların yükləri və bütün ağır şeyləri onların qabağında, özləri isə arxada gəlirdilər. Onlar bizimlə döyüşə girənə qədər artıq günorta saat dörd oldu. Bir saat ərzində onlar möhkəm dayandılar və şiddətlə vuruşdular, lakin Allahın lütfü, həyat verici xaçın gücü və o, əlahəzrətin padşahlığının xoşbəxtliyi ilə biz gücləndik və düşmənə qalib gəldik. Həmin vaxt biz cəmi iki min nəfərlə döyüşə girmişdik. Çünki düşməni sürətlə təqib edərkən ordumuzun bir hissəsi geridə qalmışdı. Düşmənlər Həsənsudan qaçarkən ordumuz Şamxor (Şəmkir) manariyasına qədər on iki saat onların arxasınca gedib onları qırdı. Və Həsənsudan Şamxor manariyasına qədər bizim ordumuz düşməndən min beş yüz əsir götürdü və bir çoxunu da öldürdü. Onların yükləri, azuqələri, düşərgəsi və əşyaları tamamilə bizə qənimət olaraq qaldı. Səxavətli Allahın mərhəməti və müqəddəs xaçın gücü xristian torpağımıza və silahlarımıza Məsihin adının düşmənləri üzərində əvvəllər heç vaxt olmayan qisas almaq bəxş etdi. Bununla sizə göstəriş veririk ki, yuxarıda təsvir olunan hər şeyi İmperatiçə Ülyahəzrətlərinə çatdırın və Ülyahəzrətlərindən elə bir mərhəmət diləyin ki, o, bizim xahişimizə qulaq asmaq istəsin, çünki biz bu məsələdə tam etibarlıyıq. Bu döyüşdə Allahın köməyi ilə on, yaxud on iki çərkəz və adi insanlardan başqa heç bir zadəgan knyazımız həlak olmadı. Əgər qardaşın və ailən haqqında bilmək istəyirsənsə (bil ki), bu məktub çıxana qədər onlar sağlamdırlar[23]. "

“Car salnaməsinə” görə,

" Həmin il Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi qazaxlıların çağırışına görə onları kafirlərdən qorumaq üçün iki min nəfərlə Qazaxa gəlir. Hacı Çələbi də Ərəşə gəlir. Hacı Məhəmmədəli, Səfərəli, Abdurrəhman və Şirvanın digər başçıları gəlmirlər. Yalnız Ağarza bəy gəlir. O, Ağakişi ilə gedir. Qız (Sünbül) bürcünün bürcünün axırlarında (sentyabrın axırlarına yaxın) o, zorla Qazaxdan vergi yığır. Qazaxlılar xəracın ağırlığından narazı olaraq İrakli xanla birləşirlər. Onunla (İrakli xanla) çərkəz əsgərləri var idi. İraklinin əsgərləri Ağakişiyə hücum edir. Ağakişinin əsgərləri geri çəkilir. Üç yüz nəfər öldürülür və əsir tutulur. Yığılan vergi və atasına göndərdiyi istisna olmaqla onlara (gürcülərə) qalır[19]. "

Mirzə Adıgözəl bəyə görə,

" Axırda vali Gürcüstandan, Başaçıqdan (İmeretiyadan) və hətta Çərkəzistandan çoxlu qoşun və dəniztək cuşa gələn saysız ordu topladı, Ağakişi bəyi dəf etməyə gəldi. Ağakişi bəy bu xəbəri və bu hadisəni eşidincə, qarşı dura bilməyəcəyini görüb qaçdı. Vali qoşununun qabaq dəstələri Tovuz çayında ona yetişdi. Müharibədə onun adamlarından bir neçə nəfər əsir düşdü. Özü isə sağ-salamat Şəkiyə gəldi. Valinin qoşunu oradan Xudafərin körpüsünə qədər getdi. Qayıtdıqları zaman Gəncə və Qarabağın bir çox yerlərini qarət etdilər[24]. "

Abbasqulu ağa Bakıxanov Ağakişi bəyin Tiflisin 4 ağaclığında – Paydar adlı yerdə, qala tikdirdiyini yazır[10]. Mirzə Adıgözəl bəy Ağakişi bəyin 3 il[24], Abbasqulu ağa Bakıxanov isə 2 ilə yaxın Qazax-Borçalıda hakim olduğunu göstərirlər[10]. Lakin rus arxiv materiallarından, anonim gürcü xronikasından, gürcü çarı Teymurazın məktubundan və “Car salnaməsi”ndən görünür ki, hansılar ki, yuxarıda hər birindən iqtibas gətirildi, həmin ərazilər Ağakişi bəyin nəzarətində ən yaxşı halda cəmi 5-6 ay ola bilərdi.

Qeydlər

  1. ↑ Top-Qaraağac – Alazan çayının sağ sahilində tarixi yer. İndi Siqnaxi bələdiyyəsinin (Kaxeti, Gürcüstan) Kvemo Maçxaani inzibati ərazi dairəsində “Qaraqaci” adlı kiçik bir kənddir. Vaxtilə burada eyniadlı qala da mövcud olmuşdur və qalıqları indi də durur.
  2. ↑ Əhmədli – indiki Hazırəhmədli (Goranboy rayonu) kəndinə uyğun gəlir.
  3. ↑ “Car salnaməsi”ndə cümlənin Hacı Çələbi xanın adından əvvəlki hissəsi belə idi: “Onun (Hacı Çələbinin) yanında qalan Carın rəisləri (sonra İlisu icması gəlir)”. Bu mübaliğəyə bənzəyir. Çünki car-talalılar artıq çıxıb getmişdilər. “Car salnaməsi” həmin dövrün ən dəqiq mənbələrindən biri olsa da burada mübaliğələr də var (məsələn, bax: 10-cu qeydə).
  4. ↑ Abruş burun – mətndəki ardıcıllığa və məzmuna əsasən Samuxda olmalıdır. Çünki Hacı Çələbi xan Samuxdan hücuma keçmişdir və geri qayıtmağından söhbət gedirsə, deməli Samuxa qayıtmalı idi.
  5. ↑ Kazım xan – Qaradağ xanı idi.
  6. ↑ Bilicik – Hal-hazırda Şəki rayonunun şimal-qərbində (Şəki–Qax yolu üstündə, Qax rayonuna çatmamış) Birinci Biləcik və İkinci Biləcik kəndləri var. Əgər əvvəllər Şəkidən cənubda bu adda başqa bir kənd olmayıbsa, o halda, mətndə qeyd edilən yer indiki Birinci Biləcik kəndi olmalıdır.
  7. ↑ Vilayət – “Car salnaməsi”ndə Car-Tala ilə yanaşı, Saxur, Qax, İlisu, bəzən isə bunlarla birlikdə bütün Kaxetiya Vilayət adlanır (Molla Məhəmməd əl-Cari, 1997, s. 15).
  8. ↑ 11 avqust (Qriqori təqvimi il 22 avqust) tarixli Həştərxan sənədində göstərilir ki, döyüş Gəncə yaxınlığında baş vermiş, Teymuraz məğlub olmuşdur, çünki irəvanlılar ona xəyanət etmişlər. 23 noyabr (Qriqori təqvimi il 3 dekabr) tarixli Kizlar sənədində, mitropolit Romanın 1752-ci ilin may ayında verdiyi məlumata görə, Yerevan, Gəncə, Qazax, Şəmsəddil və Borçalı xanları İraklidən ayrılıblar və Hacı Çələbiyə birləşiblər(Бутков П.Г. (5) , 1869).
  9. ↑ Fuad Əliyev və Urfan Həsənovun 1997-ci ildə, Elçin Qarayevin isə 2010-cu ildə çap olunmuş “İpəvan xanlığı” kitablarında (Əliyev F., Həsənov U., 1997, ss. 57-58)(Qarayev E., 2010, s. 39 (PDF)) bu döyüşdə İrəvan xanı kimi Xəlil xanın iştirak etdiyi göstərilir. “Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək” kitabında Abbasqulu isə ağa Bakıxanovun Həsənəli xan əvəzinə səhvən Hüseynəli xan yazdığı ehtimalı irəli sürülür (Mahmudov Y.M.,, 2020, s. 185). Lakin bu səhv ehtimaldır, çünki Hüseynəli xanın adı Hacı Çələbi xanın məktubunda (Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild, 2010, ss. 452, 451, 450)(Tahirova G., 2010, s. 66)(Tahirova G., 2013,) da çəkilir. Çox güman ki o, İrəvan xanlığının qoşununa başçılıq edirmiş.
  10. ↑ Teymuraz və İrakli ilə Hacı Çələbi xanın qoşunları arasında 1751-ci ildə Car vilayətində baş vermiş vuruşma nəzərdə tutulur.
  11. ↑ Bunun ardınca “Car salnaməsi”ndə açıq-aşkar mübaliğəyə yol verilir: “Lakin kafirlər Car ordusunun gəlməsindən qorxaraq Şirvan ordusunun qabağından qaçırlar (?!).”
  12. ↑ Baydar – hal hazırda Gürcüstan Respublikasının Kvemo-Kartli vilayətinin Marneulu bələdiyyəsi ərazisində kənd.
  13. ↑ Mitropoliti Afanasi 1752-ci ilin may ayının sonu, yaxud iyun ayının birinci yarısında Rusiyaya – rus çariçəsi Yelizavetanın sarayına göndərilmişdi (Православная Энциклопедия,).”
  14. ↑ Həsənsu – hal hazırda Azərbaycan Respublikasının Ağstafa rayonunda kənd.

İstinadlar

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Molla Məhəmməd əl-Cari (2), 1997, s. 51.
  2. ↑ 2,0 2,1 Molla Məhəmməd əl-Cari (3), 1997, s. 52.
  3. ↑ СМОМПК (3), 1896, сс. 50-51.
  4. ↑ СМОМПК (3), 1896, с. 51.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild, 2010, ss. 452, 451, 450.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Tahirova G., 2010, s. 66.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Tahirova G., 2013.
  8. ↑ 8,0 8,1 Mirzə Adıgözəl bəy (1), 1950, ss. 68-70.
  9. ↑ 9,0 9,1 Kərim ağa Fateh, 1958, s. 17.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Bakıxanov A. (1), 2006, s. 137.
  11. ↑ Mirzə Adıgözəl bəy (1), 1950, s. 68.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 Бутков П.Г. (5), 1869, с. 89.
  13. ↑ 13,0 13,1 Molla Məhəmməd əl-Cari (3), 1997, ss. 52-53.
  14. ↑ Mirzə Adıgözəl bəy (1), 1950, ss. 68, 70.
  15. ↑ Molla Məhəmməd əl-Cari (4), 1997, s. 131, qeyd 321.
  16. ↑ Mirzə Adıgözəl bəy (2), 1950, s. 89.
  17. ↑ СМОМПК (3), 1896, сс. 51, 52.
  18. ↑ Левиатов В.Н. (1), 1948, с. 123.
  19. ↑ 19,0 19,1 Molla Məhəmməd əl-Cari (3), 1997, s. 53.
  20. ↑ СМОМПК (3), 1896, с. 52.
  21. ↑ Орбелиани П., 1854, с. 75-76.
  22. ↑ Бутков П.Г. (6), 1869, с. 90.
  23. ↑ АВПРИ.Ф. Сношения России с Грузией., 1742, с. 90.
  24. ↑ 24,0 24,1 Mirzə Adıgözəl bəy (2), 1950, s. 53.

Ədəbiyyat

  1. Molla Məhəmməd əl-Cari. Ön söz // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 14-15. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 44-45. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 50-51. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 52-53. — ISBN 5-86974-384-9.
    Molla Məhəmməd əl-Cari. Qeydlər və şərhlər:Salnamə // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 130-131. — ISBN 5-86974-384-9.
  2. Mirzə Adıgözəl bəy. Beşinci fəsil. Gürcüstan valisi İrakli xanın mərhum Pənah xanı, qaradağlı Kazım xanı, naxçıvanlı Heydərqulu xanı və gəncəli Şahverdi xanı xaincəsinə tutub əsir etməsi haqqındadır // Qarabağnamə = Гарабағнамә. — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1950. — Səh.: 68-69. — 3,000 nüsx.
    Mirzə Adıgözəl bəy. Beşinci fəsil. Gürcüstan valisi İrakli xanın mərhum Pənah xanı, qaradağlı Kazım xanı, naxçıvanlı Heydərqulu xanı və gəncəli Şahverdi xanı xaincəsinə tutub əsir etməsi haqqındadır // Qarabağnamə = Гарабағнамә. — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1950. — Səh.: 70. — 3,000 nüsx.
  3. Бутков П.Г. 1751 – 1752 // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год.. — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 89.
    Бутков П.Г. 1752 // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год.. — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 90.
  4. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 17.
  5. Şəki xanı Hacı Çələbinin Osmanlı dövlətinə məktubu, 1754 // Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2010. — I  cild. — Səh.: 452, 451, 450. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 1 may 2024.
  6. Tahirova G. Şəki xanlığının Osmanlı İmperiyası ilə əlaqələri tarixindən // Elmi əsərlər. — 2010. —32  c. — Səh. 63-71. [ Arxivləşdirilib]; arxivləşdirmə tarixi: 28 sentyabr 2020.
  7. Tahirova G. Şəki xanlığı ilə Osmanlı münasibətləri : [arx. 28.09.2020] // Центр Льва Гумилева в Азербайджане. — 2013. — 19 may. — Müraciət tarixi: 01.05.2024.
  8. Левиатов В.Н. Междоусобные столкновения хаджи Челеби и Ираклия II // Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1948. — Səh.: 123 (96-97). — 227 с.
    Левиатов В.Н. Междоусобные столкновения хаджи Челеби и Ираклия II // Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1948. — Səh.: 124 (97). — 227 с.
  9. Исторические приписки двух кинклосов и хронологический перечень событий по некоторым другим источникам // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Выпуск 21.. — 1896 — С. 51, 52. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 2 may 2024.
  10. Bakıxanov A. Nadir şahın vəfatından "Gülüstan" adlı yerdə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan sülh mühadiəsinə qədər // Gülüstani-İrəm. — Qarabağnamələr. — Bakı, 2006. — Üçüncü  cild. — Səh.: 137. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 3 may 2024.
  11. Mahmudov Y.M.,... III fəsil. Şəki xanlığı // Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək. — AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı, 2020. — Səhifələrin sayı:  702. — Səh.: 185.
  12. {{kitab3
| müəllif         = Əliyev F., Həsənov U.
| hissə           = 
| hissənin linki  = 
| başlıq          = İrəvan xanlığı
  1. Qarayev E. İrəvan xanlığı (1747–1828). — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adın Tarix İnstitutu. — Bakı: Avropa, 2010. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 17 Feb 2017 - 26 Mar 2024.
  2. 1752 г. сентября 25.—Письмо Теймураза К посланнику Афанасию о победе Ираклия II над сыном Аджи Челебия (rus.) // АВПРИ.Ф. Сношения России с Грузией. Оп. 110/1. 1752 г. Д. 4 Лл. 20-21.. — 1752. — В. 25 сентября. — № 27. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 24 Nov 2019 - 23 Jan 2020.
  3. Афанасий : [arx. 7 Jul 2012 - 4 Jun 2023] // Православная Энциклопедия. — Müraciət tarixi: 06.05.2024.
  4. Орбелиани П. Часть II // Амбавни Картли-сани / издание Д. Чубинова. — Санкт-Петербург, 1854. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 15 May 2014 - 21 Jan 2022.
Mənbə — "https://sheki.org/wiki/index.php?title=MediaWiki:1&oldid=64551"