Hacı Çələbi xanın adı mənbələrdə ilk dəfə Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinin ikinci cildində, Nadir şahın Dağıstana etdiyi 1741 – 1742-ci il yürüşləri ilə bağlı olaraq çəkilir. Göstərilir ki Nadir şah Dağıstana daxil olduqdan sonra eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytaq üsmiliyinə – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur. Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən Qaraqaqaytaqın usmisi həmin vaxt Əhməd xan idi. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə onun adını çəkmir. Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən<ref name=Q1 group=qeyd/> təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində yazmağa başlamışdır{{Sfn|Мухаммад-Казим|1961|с=10}} və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdıra biləcəyini də ehtimal edə bilərik. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdur. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində|2012|ss=27, 381-380}}. Yaxud, Şəki xanı [[Məhəmmədhüseyn xan|Məhəmmədhüseyn xanın]] hakimiyyəti dövründə (1759–1780) Şəki xanlığının Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı{{Sfn|Şəki ən qədim zamanlardan günümüzədək|2020|s=220}}. Və yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur{{Sfn|Серебров А.Г.|1958|с=180}} və s. Lakin “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərinində olan Hacı Çələbi ilə bağlı aşağıdakı məlumatların doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil:
{{sitat2|[Nadir şah] Xanəli xan Quqlana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin<ref name=Q2 group=qeyd/> yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar{{Sfn|Козлова А.Н. (1)|2011|с =75}}... Xanəli xan Quqlan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytaqinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər{{Sfn|Козлова А.Н. (2)|2011|с=78}}.}}
Məhəmməd Kazımın “Nameyi aləm arayi Nadiri” əsərindən sonra Hacı Çələbi xanın adı çəkilən növbəti mənbə Molla Məhəmməd əl-Carinin “Car salnaməsi”dir. Bu yerli mənbədir və xronikadır, “Nameyi aləm arayi Nadiri”dən fərqli olaraq buradakı məlumatlar kifayət qədər dəqiqdir və heç bir mübahisə doğurmur. Əsərdə Şəki ilə bağlı məlumatlar 1730-cu illərin birinci yarısından başlasa da Hacı Çələbi xanın fəaliyyəti ilə bağlı ilk məlumat 1744-cü ilin payızına aiddir. Bu məlumatlar 1754-cü ilin yazına qədər davam edir, lakın Hacı Çələbi xanın ölümü haqqında heç bir məlumat yoxdur. Əsərdə heç yerdə Hacı Hacı Çələbi xanın xan titulu göstərilmir, o, sadəcə “Hacı Çələbi”, bəsən isə “Hacı” kimi təqdim olunur:
{{Sitat2|Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir...
Yayda Təhməz xan öz ordusu ilə Xorasan tərəfə gedir. Hacı xanı Azərbaycana, Mustafa xanı İrəvana, Təhmurazı (Teymuraz) Tiflisə, onun oğlu İrakli xanı Kaxetə hakim təyin edir{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari|1997|ss=44}}...
Şamaxı xanı Hacı Çələbiyə sülh və barışıq təklif edir. O, bunu qəbul edir. Sonra nə olacağından qorxaraq 1159-cu ilin (24.01.1746–13.01.1747) qışında oğlunu Təhməzin yanına göndərir. Oğlu qayıdarkən Nadir şah onunla Şəkinin vəkili olan atası üçün 40 tümən göndərir.
1160-cı il (1747) yazın əvvəlində Nadir şah Seistan (Sistan) tərəfə gedir və burada güclü döyüşlər baş verir. Bundan sonra o, İranın ölkələrinin üzərinə əvvəllər olduğundan daha ağır xərac qoyur. Tiflisin hakimi Təhmuraz xan, bununla razılaşmayaraq ona qarşı çıxır. O, şəhərin rəisləri və oğlu İrakli xanla Tiflisi tərk edərək Qerxana tərəfə qaçır. Yolda ona qoşulan gürcülərlə, şəkililərlə və şirvanlılarla Şamaxıya (...?) yanına gəlir. Onların arasında iki min üç yüz nəfərlik ordu ilə Əli xan<ref name=Q3 group=qeyd/> da var idi. Bunların hamısı xorasanlı idilər və Şamaxıya köməyə və onu qorumağa gəlmişdilər. O (Əli xan), qardaşının gözlərini çıxardığına görə Nadir şahdan ayrılaraq onlarla (xorasanlılarla) birlikdə Şəkiyə gəlmişdi. Gəncə, Samux, İrəvan və İranın digər şəhərləri və təbəələri də xəracın ağırlığına görə ona (Nadir şaha) qarşı çıxdılar.
Surxay xan 150 nəfər ilə Şəkiyə gələrək şəkililərlə Hacı Çələbini, Qəbələnin nümayəndələri ilə Səfərəlini və Əli xan Qacarı, Şamaxının, Şirvanın və Ərəşin nümayəndələri ilə Hacı Məhəmməd Əlini öz yanına çağırır. Onlar onun hakimiyyətini qəbul edirlər və ona peşkəş verirlər. O, Qazmalara, burada şəhər (paytaxt?) salmaq üçün getdikdən sonra onunla Hacı Çələbi arasında münaqişə baş verir. O, Catruxa gedir və burada qızdırmadan ölür... Sonra Surxay xanın oğlu (Məhəmməd xan) Dağıstandan ordu yığaraq Hacı Çələbidən intiqam almağa hazırlaşır. O, Quba Muskura gəlir və burada Quba xanı (Hüseynəli xan), Dərbəndin sultanı və başqaları ilə onun arasında dava düşür. O, ordusunun az olduğuna görə Qumuqa qayıdır...
Gəncənin başçıları Hacı Çələbini Gəncə şəhərinə çağırırlar. Onların bəziləri qızılbaşların qorxusundan onun (Hacı Çələbi xanın) yanında qalırdılar. O, (Hacı Çələbi) Əli xan Qacarla Gəncə şəhərinə gəlir və 1160-cı il (1747) yayın ortalarına qədər burada qalır{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari|1997|s=45}}.}}
20 iyun 1747-ci il tarixdə Xorasanda Nadir şaha qarşı həyata keçirilmiş sui-qəsd nəticəsində o, öldürüldü.
{{Sitat2|Bu vaxt Əmir Aslan xan İrəvanda, Hacı Çələbinin yanında olan Əli xan isə Təbrizdə idi... Azərbaycan ölkəsi 1161-ci ilədək (02.01.1748–22.11.1748) hakimsiz qalır.
Bu vaxt Şamaxının rəisi Hacı Məhəmmədəli, Qəbələnin rəisi Səfərəli, Şəkinin rəisi Hacı Çələbi idi. Hacı Çələbi vəkildən qorxaraq Şəkiyə getdikdən sonra Gəncənin rəisi Məhəmmədrəhim idi...
Surxay xanın oğlun un
Bundan sonra Azərbaycan ölkəsinin şahı adının iddiasında olan sərdar Əmiraslan xan gəlir. O, fərmanlarla Gəncəni Məhəmmədqulu xana, Şamaxının naibliyini Surxay xanın oğlunun yanında olan Əhməd xan Muğanlıya, Şəkini Hacı Çələbiyə, İrəvanı Kazım xana verir... Əmiraslan xan Bərdədən Ərəşə gəlir. Ərəşin əhalisi qaçır. Ordu onların dalınca düşərək çoxlarını öldürür, əsir tutur, qarət edir. Hacı Çələbinin oğlu (Həsən ağa) onların məkrindən qorxaraq yüz nəfər şəkili ilə pusquda durmuşdu. Onlar qızılbaş qoşununun bir dəstəsi ilə üzləşərək vuruşurlar. Qızılbaşlar başqa dəstələrinin yanına qaçırlar və (daha çox adamla) qayıdaraq onu və dəstəsindən qırx nəfər gənci öldürürlər. Əmiraslan xan onun (Həsən ağanın) öldürüldüyünü eşitdikdə çox heyfslənir, onun rəngbərəng xətlərlə kəfənlənmiş, qızıl və gümüş mələfələnmiş başını təəsüfləndiyini ifadə edən məktubla birlikdə atasına göndərir və başqa oğlunu öz yanına tələb edir. Oğlu onun yanına göndərilir və bir müddət onun yanında qaldıqdan sonra üç yüz tümən miqdarında qızıl, gümüş və xələtlər alaraq onun icazəsi ilə geri qayıdır.
Şəkililər Əmiraslan xanla müqavilə bağlayırlar. Bundan sonra o, əsgərlərini Qəbələyə göndərir. Onlar öldürürlər, əsir tuturlar, qarət edirlər və Ərəşdə olduğu kimi bnurada da çoxlu ziyan vururlar. Bundan sonra Əmiraslan xan otuz minlik ordusu ilə Bərdədə yerləşir.
Bundan sonra Abdulla bəy Gəncəyə gəlir və ondan (Əmiraslan xandan) qoşun istəyir. O, Abdulla bəyi vali təyin edir və ona Tiflisin və Kaxetin fərmanlarını və səkkiz minlik ordu verir. Məhəmmədquqlu xanı, Kazım xanı və Əli xanı da onlarla göndərir. Zaxur vilayətinə, Car-Talaya, Cınıxa da əmr edir ki, onlarla birlikdə Gürcüstanı işğal etməyə getsinlər. O, Hacı Çələbinin oğlunu otuz nəfərlə şəkililəri xidmətə çağırmağa göndərir. Əmiraslan xan Bərdədən və Əhməd xan Muğanlı Şamaxıdan Təbrizə tərəf qayıdırlar. Abdulla bəyin əsgərləri Gəncəyə çatanda Hacı Çələbi onun yanına xidmətə cəlb etməyə göndərilmiş adamları öldürür və qızılbaşlardan ayrılır...
Bu vaxt İbrahim xanın oğlu İbrahim mirzə özünü şah elan edərək Təbrizə gəlir və Azərbaycanın bütün xanlarını yanına çağırır. Onlar onun şahlığını qəbul edirlər və o, hamıya, hətta Hacı Çələbiyə də fərmanlar verir...
1162-ci il qışın axırlarında (1749-cu ilin mart ayının birinci yarısı) Əhməd xan Muğanlı İbrahim şaha qarşı çıxaraq böyük bir ordu ilə və eliylə Şamaxıya gəlir və Köhnə Şamaxıda yerləşir. O, Hacı Məhəmmədəli və Şamaxının digər əyanları ilə, həmçinin Hacı Çələbi ilə də müqavilə bağlayır və yayın əvvəllərində Şamaxı şəhərini fəth etməyə çıxır. Surxay xanın oğlu Məhəmməd də öz adamlarını ona köməyə göndərir. Şamaxının və Şirvanın əhalisi Hacı Çələbi və Şəki ilə birləşir və döyüşməyi qərara alır. Döyüşdə Əhməd xan Muğanlının qardaşı Rzaqulu xan, Baku xan və Əhməd xan öldürülürlər...
1162-ci ildə (22.12.1748-11.12.1749) Nadir şahın qatili Məhəmməd xan hakim olmaq iddiası ilə İrəvana gəlir. Lakin onu qəbul etmirlər. O, Pənah xandan və Hacı Çələbidən kömək istəyir. Onlar öz orduları ilə çıxırlar və tələb edirlər ki, onlarla birlikdə Car da Vilayətlə çıxsın. İrəvanın əhalisi İrakli xanı və Təhmuraz xanı köməyə çağırır. Onlar öz orduları ilə İrəvana gəlirlər və Məhəmməd xanı axtarırlar, onun xəzinəsini və əhlini qarət edirlər. Məhəmməd xan Pənah xanın və hacı Çələbi xanın yanına qaçır. (İrakli və Təhmuraz) Şəmkirə çatanda o, atası ilə Sınıq Körpü tərəfə qayıdır. Hacı Çələbi və Pənah xan onlara tərəf gedib yaxınlıqlarında dayanırlar. Onlar İrakli xana sülh təklif etdikləri vaxt Məhəmməd bəy Vilayətin qoşunu ilə Bakir kəndinə hücum edir, onu yandırır və çoxlu qənimət toplayaraq Urdo-ağıza qayıdır ki, səhər tezdən Meşxaana və Mirzaana hücum etsin. Bu vaxt Pənahəli xanın və Hacı Çələbinin yanında olan bizim adamlarımız məktubla gəlirlər və xəbər verirlər ki, iki ordu arasında müqavilə bağlanıb, bu şərtlə ki, Məhəmməd xanın əhli ona qaytarılsın və kafirlərin ordusu Gürcüstana qayıtsın. Bundan sonra Vilayətdən olanlar pərişan halda öz kəndlərinə qayıdırlar...
Bundan sonra Pənah xan Gəncəni almağa gəlir və Kilisəkənd kəndində dayanır. Kim bacarırsa qalaya sığınır. Bayırda qalan şəhər əhalisindən və ermənilərdən Pənah xan çoxlu qənimət toplayır. Bu vaxt Gəncə xanı Şahverdi xan Car-Taladan, Həcı Çələbidən və İraklidən kömək istəyir. Pənah xan da Car-Talanın başçılarını və Hacı Çələbini yanına məsləhətə çağırır. Bunlar hamısı bir yerə yığışaraq öz aralarında sülh bağlayırlar. Şahverdi xan Pənah xana yüz tümən verməyə boyun olur. Pənah xan da Gəncə qalasına olan təmənnasından əl çəkir. Bundan sonra barışanlar dağılışırlar. Üç gün sonra böyük ordu ilə Təhmuraz və İrakli xan gəlirlər. Rzaqulu xan sülhü pozmağı tələb edir. Hacı Çələbi bununla razılaşır. Onlar Pənah xanın dalınca Araza (Ərəşə?) yollanırlar. Pənah xan ordusu ilə qaçır və Arazdan (Ərəşdən?) o yana sıxışdırılır. İrakli xanın yanında üç yüz nəfərlə Hacı Çələbinin oğlu vardı. O, Ərəşə kafirlərə kömək etmək üçün gəlmişdi. Onlar birlikdə Pənah xanın ölkəsini və yaşayış yerlərini xaraba qoyurlar, öldfürür, əsir tutur, qarət edirlər. Pənah xan qaçıb xilas olduğu üçün hamı istədiyini edərək yerlərinə qayıdır. Bundan sonra Pənah xanın yanında olan bəyəhmədli Məhəmmədəli xan Hacı çələbinin yanına qayıdır və o (Hacı Çələbi) ona Pənah xanın torpaqları üçün fərman verir...
Bundan sonra səkkiz minlik Dağıstan ordusu Balakənə gəlir və Car-talaya onlarla birlikdə Gürcüstana yürüşə çıxmaq təklif edilir. Dağıstanlılar qışı onlara kömək üçün Balakəndə qalacaqlarına söz verirlər. Car-Talalılar ordularına rəis tələb edirlər. Çünki onların başçıları yox idi... Car-Talalılar Hacı Çələbini tələb etdilər, o isə gəlmədi və dedi: “Mənimlə İrakli xan arasında and-amanla sülh bağlanılıb və mən ona qarşı çıxa bilmərəm. Həm də Dağıstan ordusuna etibar etmək olmaz. Çünki onlarda ədalət və haqq, vəd və ittifaq yoxdur. Onlar heç kimin sözünə qulaq asmırlar və halalı haramdan ayırmırlar”...
1164-cü ilin əvvəllərində (1750-ci ilin axırları) İrakli xan və Təhmuraz Cardan iki nəfər istəyirlər. Carlılar iki nəfəri onların yanına Tüflisə göndərirlər. Onlar yalnız bu şərtlə sülh bağlamağa razı olurlar ki, car-talalılar Yenisel nahiyəsini tərk etsinlər və Qazax kəndinin onlardan yeniselə qaçmış əhalisini qaytarsınlar. Carlılar bunların hiç birinə razı olmurlar. O (Teymuraz), otuz min nəfərlik ordu ilə Qanıq (çayının) üstündəki körpünü möhkəmlətmək üçün zəncirlərlə və dirəklərlə və (...) Top Qaraağaca gəlir. Qanığı keçərək Danaçıya yaxınlaşır. Car-talalılar Həcı Çələbinin və Məhəmməd bəyin yanına adamlarını göndərir. Bu vaxt hər iki vali ilə hacı çələbi arasında möhkəm andlarla kəsilmiş saziş vardı. Onların (Hacı Çələbi və Məhəmməd xanın) arasında balaca bir ixtilaf var idi. And içərək barışır və ittifaq bağlayırlar. Vilayət də onların hər ikisi ilə ittifaq və müqavilə bağlayır və din düşmənlərinə qarşı çıxmağa çağırır. Məhəmməd bəy (yola) çıxaraq Çobankola, Hacı Çələbi isə Cəlayirə yaxınlaşır. İrakli xanın və Təhmurazın elçisi onlara (İrakliyə və Teymuraza) carlıların tədarükü haqqılnda xəbər gətirdikdə, onlar ağır yükləri və zəncirləri Top Qaraağaca göndərirlər və Cara hücum etməyə qorxaraq birbaşa atlı və piyada dəstələri ilə hacı Çələbinin üstünə gedirlər. Məhəmməd bəy minə yaxın döyüşçü ilə Çobankoldan onun köməyinə gəlir. Kafirlərin əsgərləri axşamüstü Danaçıdan çıxır və dan yeri ağaranda Haça Qirmaya çatırlar. Günəş doğanda Cəlair tərəfə keçir və səngər quraraq səhərədək orada qalırlar. Hacı Çələbi və Məhəmməd bəy Calairin yanındakı dərədə idilər. Axşam bu haqda Cara xəbər çatır. Car, Tala və təəbələri (yola) çıxırlar və gün batan vaxt gəlib döyüşün üstünə çıxırlar. Onlar gəldikdə əvvəlcə kafirlərin süvari dəstələri, sonra da piyadaları geri çəkilir. Onlardan on beş min nəfər öldürülür, təqribən iki min nəfəri çayda boğulur və min nəfərə yaxını soyuqdan ölür. (Gürcü ordusundan əsir düşmüş) müsəlmanları azad edirlər, (əsir düşmüş gürcülərdən) iki yüz nəfər islamı qəbul etdiyi üçün Qarabağ tərəfə buraxılır. Müsəlmanlar çoxlu qənimət – dəvə, at, eşşək, qatır, silah, çoxlu xəzinə – qızıl, gümüş əldə edirlər. Bu döyüş və qırğın 1164-cü il balıq bürcünün əvvəllərində rəbiül-əvvəl ayının bazar ertəsi (1751-ci il fevralın 22-də)<ref name=Q4 group=qeyd/>.
Zülhiccənin ortaları (noyabr ayının əvvəlləri) Şahverdi xanın, Pənah xanın, Məhəmməd bəyin, Car-Talanın adamları Hacı Çələbinin yanına Nuxaya toplaşaraq Top-Qaraağacdan Gürcüstana yürüş etmək barədə məsləhət edirlər. Lakin sözləri düz gəlmir və saziş baş tutmur. Sonra zilhiccənin axırlarında (noyabr ayının ortaları) Şahverdi xan və Pənah xan Hacı Çələbinin əmri ilə birləşərək Erməni Xəmsəsinin bəzi yerlərinə hücum edirlər. Döyüş bitdikdən və Pənah xan ondan ayrıldıqdan sonra Hacı Çələbi və oğlu əsgərləri ilə birlikdə Şahverdi xanı öldürmək və ya onu tutmaq üçün Samuxa gedirlər. O (Hacı Çələbi), Car-Talaya xəbər göndərir ki, üç günə qüvvələrini götürüb Samuxa gəlsinlər. Onlar bir saata onun yanına gəlirlər və öyrənirlər ki, o (Hacı Çələbi), gürcülərlə əlaqədə olduğu üçün Şahverdi xanı öldürmək və ya tutmaq üçün gedir. O, Car-Taladan xahiş edir ki, onlar kür çayını keçməsinlər, vəd olunan vaxt Top-Qarağaca getsinlər. Onlar razı olmurlar.
Hacı Çələbinin oğlu ordusu ilə Car-Talanın, Muxaxın dəstələri ilə gecəynən yola çıxır. Onlar səhər Gəncə ilə Əhmədlinin arasına çatanda Şahverdi xan Hacı Çələbinin xəyanətindən xəbər tutur və iki topu, qatırları, atları, otuz çadırı və əşyaları tərk edərək qalaya qaçır. Car-talalılar Gəncəni və onun qoşununu, bütün Qarabağı, min beş yüz evdən ibarət Şəmkir elini qarət edərək Hacının izni ilə geri qayıdırlar. Car, Muxax, İlisu bu eli öz aralarında bölüşdürürlər. hacı öz ordusu ilə Gəncə şəhərinin aşağı hissəsində qalır. Bundan sonra Şirvanın, Şamaxının, Muğan xanın və başqalarının yeddi minlik piyada və suvari qoşunu gəlir. Onun (Hacı Çələbinin) yanında qalan Carın rəisləri, sonra İlisu icması gəlir və hacı Çələbi qalan qatır və on çadırı Şahverdi xana qaytararaq ondan sülh və barışıq istəyir və Gürcüstana (yürüşə) çıxmağı xahiş edirlər. O, razı olmur. Pənah xan da ona (Hacı Çələbiyə) etibar etmədiyi üçün gəlmir.
Zülhiccə ayının əvvəllərində (1751-ci il oktyabrın axırları) o, qoşunu ilə Abruş buruna qayıdır. Məhəmməd bəy, bütün Vilayət bura yığışır və onlar qışın axırlarında Gürcüstana çıxmağı qərara alırlar. Burada ordular ayrılır. Bu vaxt böyük ordu ilə Təhmuraz xan ilə İrakli xan Gəncəyə gəlirlər və Şahverdi xandan qardaşı Qoçu xanı, bacısı oğlu Xudada bəyi və Gəncənin digər başçılarını girov istəyirlər. Sonra Pənah xan və Kazım xan da həmin tələb ilə Gəncəyə gəlirlər. Hamısı bu qərara gəlir ki, Qarabağın rəiyyətini Hacı Çələbinin ixtiyarından çıxarsınlar. Hacı Çələbi Dərbənddən qoşun yığaraq Ərəş tərəfə Bilicikə gətirir. Vilayət onunla etibarlı ittifaqda idi. Bu vaxt iki vali ziyafətdə olarkən Şahverdi xanı, onun qardaşı Rzaqulu xanı, Pənah xanı, Kazım xanı və başqa rəisləri və onların təbəələrini etibarsız sayaraq həbs edir. Onların və əsgərlərinin mallarını, atlarını, yabılarını, eşşəklərini, qatırlarını, mal-qaralarını, hərbi sürsatlardan silahlarını, tüfənglərini, nizələrini əllərindən alırlar. Onların arasında hərc-mərclik düşür. Məhbuslar hərə bir yana dağılışırlar. Bəziləri döyüşdə öldürülür, bəziləri qaçır.
Valilər qışın axırına təsadüf edən cümədəüləvvəl ayının 16-da (1752-ci il aprelin 1-i) şənbə günü Gəncə qalasına hücum etdilər. Valilər Gəncə qalasını tələb edəndə Gəncə əhalisi Hacı Çələbini, Şamaxının hakimi Məhəmmədəli xanı və Şirvanın digər rəislərini çağırırlar. Həmin ayın 17-si, bazar günü Hacı Kür çayının üstündəki körpüdə dayanmışdı. O, Körpüdən Qarabağ tərəfə keçir və bütün Şirvanın və digər yerlərin rəisləri ilə bazar ertəsi, ayın 18-də gürcülərin üzərinə gedir. O, Gəncənin yanında dayanır. Gürcülər Gəncənin aşağı hissəsindən yuxarı hissəsinə keçirlər. Hacı Gəncə şəhərinə daxil olur və meydanda yerləşir. Gürcülər şənbə günü, cümədəüləvvəl ayının 23-də yerlərindən tərpənib qaçmağa hazırlaşarkən Hacı onların getməsindən xəbər tutur və dallarınca düşərək yolda onlara çatır.
Gürcülər yolda düşərgə salır, səngərlər qurur və möhkəmlənirlər. Qarşıdurma və döyüş həmin şənbə günü günortadan axşamadək davam edir. Hər iki tərəf tüfənglərdən, oxlardan, nizələrdən istifadə edirdi. Kafirlər çətinə düşdüklərini görüb qaçırlar. Gürcü əsgərləri Allah talanın köməyi ilə darmadağın edilirlər, onların müttəfiqləri dağılışır. Bəziləri öldürülür, əsir düşür, həbs edilir, qalanları qaçır. (İrakli və Teymuraz tərəfindən) həbs olunan xanlar xilas olurlar. Valilər gürcü ordusunun başçıları ilə qaçırlar. Onların bütün malları, dəvələri, qatırları, eşşəkləri, çadırları, topu, heyvanları və başqa şeyləri islam ordusuna qalır... Bazar ertəsi günü – döyüş gedən şənbə günündən üç gün sonra, Car ordusu da gəlir. Sonra Baydarın, Bozcalunun (Borçalı), Qazaxın, Şəmsəddinlinin nümayəndələri gürcülərdən əllərini üzərək Hacının və Carın rəislərinin yanına gəlirlər və and içərək söz verirlər ki, Buğa bürcünün ortalarında (mayın əvvəllərində) bu islam ordusu ilə Tiflis şəhərinə, Gürcüstana yürüşə çıxacaqlar.
Pənah xanın rəiyyətini onun (Pənah xanın) ixtiyarında qoyurlar. Onlar (rəiyyət) Cavanşir tayfasından idi. Kazım xanın Qaradağdan olan, Şahverdi xanın Qarabağdan olan, Suanverdi (Sübhanverdi) xanın Qazaxdan olan rəiyyətlərini də onların ixtiyarında saxlayırlar. Bütün bunlar 1165-ci ildə baş verir (20.11.1751–07.11.1752).
Həmin il Hacı Çələbinin oğlu Ağakişi qazaxlıların çağırışına görə onları kafirlərdən qorumaq üçün iki min nəfərlə Qazaxa gəlir. Hacı Çələbi də Ərəşə gəlir. Hacı Məhəmmədəli, Səfərəli, Abdurrəhman və Şirvanın digər başçıları gəlmirlər. Yalnız Ağarza bəy gəlir. O, Ağakişi ilə gedir. Qız (Sünbül) bürcünün bürcünün axırlarında (sentyabrın axırlarına yaxın) o, zorla Qazaxdan vergi yığır. Qazaxlılar xəracın ağırlığından narazı olaraq İrakli xanla birləşirlər. Onunla (İrakli xanla) çərkəs əsgərləri var idi. İraklinin əsgərləri Ağakişiyə hücum edir. Ağakişinin əsgərləri geri çəkilir. Üç yüz nəfər öldürülür və əsir tutulur. Yığılan vergi və atasına göndərdiyi istisna olmaqla onlara (gürcülərə) qalır.
Üç gün qabaq Ağakişinin geri çəkilməsi xəbərini alan Şirvanın, Şamaxının, Vilayətin rəisləri gəlirlər. Onlar müqavilə bağlayırlar və Qurban bayramından sonra Allahın köməkliyi ilə Gürcüstanı dağıtmaq üçün bütün qoşunları birləşdirərək Top-Qaraağaca çıxmağı qərara alırlar. Yürüş şəvval ayının əvvəllərinə (avqustun əvvəllərinə) təyin olunur. Lakin bu müqaviləyə görə nəzərdə tutulan yürüş baş tutmur.
1166-cı ildə (08.11.1752–28.10.1753) Şirvanın və Vilayətin başçıları Hacı Çələbi ilə sözləşirlər ki, Qoç bürcünün əvvəllərində (martın axırları) Top Qaraağaca çıxsınlar və məclisdə şərt qoyurlar ki Vilayət otuz qayıq düzəltsin. Onlar qayıqları hazırlayırlar. Lakin Hacı Çələbi müqaviləni pozur, Şamaxını mühasirəyə almağa gedir. Çünki Məhəmmədəli ona qarşı çıxmışdı. Vilayətin əsgərləri, Ağamoğlanın, Abdurrəhman sultanın, Ağarza bəyin dəstələri də onunla gedir. Qoşunlar Şamaxının əkin sahələrini korlayırlar. Vilayətin rəisləri bu tədbirdən imtina edərək geri qayıdırlar. Sonra Quba xanı (Hüseynəli xan), Səfərəli, Şamxalın qardaşı, Qaytaq usmisinin oğlu, Tabasaranın qazısı Hacı Məhəmmədəliyə köməyə gəlir. Döyüş başlanır, Hacı Çələbinin ordusu geri çəkilir. Abdurrəhman sultan üç yüz nəfərlə ölür, iki yüz nəfər isə əsir tutulur və soyilaraq buraxılır. Hacı Çələbinin səngərində yığılan xəzinəsi, atları, qatırları və dəvələri Hacı Məhəmmədəlinin və Quba xanının əlinə keçir. Sonra Hacı Vilayətin nümayəndələrini yığır, onlarla xeyirdə-şərdə bir olmaq haqqında müqavilə bağlayır. Ağamoğlanı onun məkrindən qorxaraq öldürür. Hacı Çələbi mərhum Ağamoğlanın məmləkətinə öz adamını təyin edir.
Şaban ayının əvvəllərində (1753-cü il iyunun əvvəlləri) Hacı Məhəmmədəli Quba xanına, Səfərəliyə və Murad xana qarşı çıxaraq Hacı Çələbi ilə ittifaq bağlayır. Quba xanı, Səfərəli və Murad xan Hacı Məhəmmədəlinin üstünə gedir. O, Hacı Çələbidən kömək istəyir. O (Hacı Çələbi), kömək üçün onun yanına Şəki ordusu ilə Ağakişi bəyi göndərir.Hacı çələbi dəfələrlə Carı bunların ikisinə (Hacı Məhəmmədəliyə və Ağakişiyə) köməyə çağırır. Lakin onlar gəlmirlər. Bunlar 1166-cı ildə (08.11.1752–28.10.1753) baş verir. Bu qarşıdurma, çağırış və tələb Xərçəng bürcünə təsadüf edən ramazan ayında (1752-ci ilin iyul ayı) olur. Zülhiccənin əvvəllərində (sentyabrın axırları) Ağakişi Hacı Məhəmmədəlinin izni ilə Nuxaya qayıdaraq Vilayətin ordusunu tələb edir. Onlar Şamaxıdan rüşvət aldıqları üçün Car ilə aralarında ixtilaf olduğu üçün gəlmirlər. Sonra Car-Tala adamları Əli Sultan Kişli ilə birlikdə Quba xanı və Hacı Məhəmmədəli xanı barışdırmağa gəlirlər. Quba xanı və Səfərəli bu nəsihəti qəbul etmirlər. Sonra Quba xanı və Səfərəli Şamaxı xanının və Ağarza bəyin qoyunlarını və mal qarasını ələ keçirərək Kürün sahilindən bəyin səksən min qoyununu, altı min iribuynuzlu heyvanını, iki yüz atını aparırlar. Kişli Əli Sultan və Car-Talanın adamları qayıtdığına görə Hacı Məhəmmədəli və Hacı Çələbi Car-Taladan və Vilayətin digər yerlərindən hər ləzgiyə üç tümən, hər bulqadara və muğala bir tümən məvacib vermək şərti ilə ordu çağırır. Vilayətin birləşmiş qoşunu çıxır və Tozanakça kəndinə çatanda Quba xanı və onunla olanlar Göyçaydan qaçırlar. Qoşun Şamaxı tərəfdən görünəndə Quba xanı iki topunu qoyub ordusu ilə Köhnə şəhərin yanından qaçır. Qoşun Şamaxının yanında yerləşir. Səfərəli, Murad xan və Ağamoğlanın qardaşı burada Hacı Çələbi, hacı Məhəmmədəli və Ağa Rza bəylə barışırlar.
Sonra bütün Şirvanın rəisləri nəinki Hacı Məhəmmədəli və Həcı Çələbi ilə müqavilə bağlayır, hətta hər ləzgiyə verilən məbləği dörd tümənə, hər bulqadara və muğala verilən məbləği iki tümənə qaldırırlar. Ümumi məbləğ min iki yüz tümən edir.
Qoşun qayıtdıqdan sonra Hacı Çələbinin əmri ilə Ağamoğlanın qardaşı Tahir öldürülür. 1167-ci il balıq bürcünün əvvəllərində (1754-cü il fevralın axırları) Hacı Məhəmmədəli xan, Hacı Çələbi və Şahverdi xan Vilayətin qoşunundan tələb edirlər ki, dolça bürcündə (yanvar-fevral) Pənah xana qarşı çıxsınlar. Şahverdi xan ləzgi qoşununa üç min tümən vəd edir... Xanlar Pənah xanın qalasına hücum edərək beş-altı gün vuruşduqdan sonra Pənah xanın yanına adam göndərir və sülh təklif edərək şərt qoyurlar ki, o, Quba xanı Şirvana gələrkən onun yanına (Qarabağa) qaçmış Məhəmmədəli xanın dörd yüz evlik rəiyyətini qaytarsın. Şahverdi xanın Qaynaqla birlikdə Kür çayından Gəncəyədək Kürək (çayı ətrafındakı) torpaqlarını qaytarsın. Pənah xan bunların hamısı ilə razılaşır və nə tələb olunurdusa verərək sülh bağlayır.
}}
===Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərində===
Nadir şah qurban bayramı günü, Dərbəndə qayıdıb, buranın işlərini də nizama saldı. Sonra Təbərsəran yolu ilə şübatun (fevralın) 5-də, orduya varid oldu. 20 gün də burada qalıb, ot və ələf az olduğundan, Kürün şimal tərəfinə keçərək, Ərəş mahalında çadırlarını qurdu. Hicri 1157-ci (=1744) ilin baharında, buradan Şəki yaylaqlarına getdi. Bir zaman orada qaldıqdan sonra, Qurban oğlu Hacı Çələbi ilə bərabər öz məliklərini öldürərək Gələsən-Görəsən
qalasına çəkilmiş şəkililərin üzərinə yürüdü və onlarla müharibəyə başladı. Yerin keçilməz və çətinliyinə görə, heç bir nəticə əldə edilmədi. Cevzanın (mayın) axırında və haziranın (iyunun) əvvəlində Qarabağın Xaçın yolu və Miyaguh təriqilə İrəvanın Göyçə yaylağına gəldi. Buradan da Rum qoşunlarına qarşı müharibəyə gedib qalibiyyətdən sonra onlarla barışdı{{sfn|Bakıxanov A.|2010|s=179}}.
Nadir şahın yaxın əmirlərindən sayılan bakılı Mirzə Məhəmməd xan Dərgah xan oğlu, Bakı ölkəsini müstəqil olaraq ixtiyarına keçirdi. Şamaxı əhalisi sursat təhvildarı olan Hacı Məhəmmədəli Sufi Nəbi oğlu Zərnəvaini hökumətə keçirdi. Xançobanı tayfasından olan Əsgər bəy Allahverdi bəy oğlu Sərkarın oğlanları, Şirvan elatı arasında hakimiyyət bayrağı qaldırdılar. Nuxulu Hacı Çələbi Qurban oğlu istiqlaliyyət bayrağı qaldıraraq, Şəki, Ərəş və Qəbələ mahallarını özünə tabe etdi. O, Nadir şah dövründə Şəkidən göndərilən həvaləcatın (vergilərin) yerinə çatdırılması xüsusunda camaatın vəkili idi. İşinin axırında qaçaq düşüb, 3 il Gələsən-Görəsən qalasında gizlənmişdi{{sfn|Bakıxanov A.|2010|s=184}}.
Bu zaman, Gürcustan valisi İrakli xan, Hacı Çələbinin dəfi xüsusunda məşvərət və məsləhət bəhanəsilə gəncəli Şahverdi xan, qarabağlı Pənah xan, qaradağlı Kazım xan irəvanlı Hüseynəli xan və naxçıvanlı Heydərqulu xanla Gəncənin yaxınlığında görüşüb, hamısını bir yerdə yaxaladı və əsir etdi, Hacı Çələbi bu xəbəri eşidən kimi, şücaət
və igidliyilə Sərkar xanədanının hökmranlığına vasitə olan Ağa Rəzi bəylə ittifaq edib, Gürcüstan valisinin üzərinə hücum etdi. Gəncənin yarım ağaclığında, Qızıl Qaya adlı yerdə onu məğlub edərək, həmin xanları xilas etdi. Sovra valini təqib edib Qazax və Borçalı mahallarını ələ keçirdi. Oğlu Ağakişi bəy, iki ilə yaxın bu hüdudda hökm sürüb,
zülm etməklə məşğul oldu. Tiflis şəhərinin dörd ağaclığında, Paydar adlı yerdə, onun tərəfindən tikdirilən qalanın yeri indi də mövcuddur.
Nəhayət, Gürcüstan valisi çərkəzlərdən və sairədən kömək alıb öz dəstəsini düzəldincə, Ağakişi bəy Şəkiyə qayıtdı. Bir zaman keçəndən sonra, İrakli xan külli tədarüklə Car əhalisinin Gürcüstandan aldığı Nikli tayfasını geri almaq üçün getdi. Hacı Çələbi, Car camaatinın köməyinə gəlib, Qanıq çayının sol sahilində, çox
şiddətli bir müharibəyə girişdi. Gürcüstan valisi əvvəlkindən daha ciddi məğlub olub geri qayıtdı.
Hicri 1168-ci (=1755) ildə, Hacı Çələbi külli qoşunla Şirvanı almaq məqsədilə gəlib, Ağsu şəhərini mühasirə etdi. Burada olan Hacı Məhəmmədəli xan Quba hakumi Hüseynəli xandan kömək istədi. 0 da 3000 nəfər Quba qoşunu və 500 nəfər qüvvəyə malik olan Əmir Həmzə üsmi ilə bərabər iki düşməni barışdırmaq üçün gəldi. Hacı Çələbi, Hacı Piri adlı bir nəfəri elçi göndərib, onu hədələdi və geri qayıtmağı ona təklif etdi. Beləliklə, iş müharibə ilə nəticələndi. Şəkinin küllü qoşunu bu azacıq cammatın qarşısında məğlub olub, qarət edildi və çoxu öldürüldü.
Hüseynəli xan 3 gün qonaqlıqdan sonra öz hökumət mərkəzinə qayıtdı və hicri 1169-cu (=1756) ildə oğlu Fətəli ağanı qoşunla göndərib, ata-baba mülki olan Səlyan nahiyəsini, öz qohumu rüdbarlı İbrahim xanın əlindən geri aldı.
Hüseynəli xan hicri 1171-ci (=1758) ildə vəfat etdi. O, cəsarətli, ali himmətli bir əmir idi. Həmişə ölkənin abadlığı və rəiyyətin asayişi fikrində idi. Şirvanlı Ağa Rəzi bəy Əsgər bəy oğlu dərhal gedib Qubanın Bərmək mahalını qarət etdi və 200 ailəni köçürüb gətirdi. Hüseynəli xanın oğlu Fətəli xan, qisas almaq məqsədilə Şirvana hərəkət etdi. Ağa Rəzi bəy qarşıya çıxdı və qədim şəhərin xaricində məğlub edilib öldürüldü. Fətəli xan, bir neçə aylıq müharibədən sonra, qətl-qarətdən əlavə öz elatının iki mislini götürüb geri qayitdi{{sfn|Bakıxanov A.|2010|s=185-186}}.
Əzmdə, hünərdə və rəiyyətpərvərlikdə mümtaz olan Hacı Çələbi, həmin məğlubiyyətdən (Şirvan məğlubiyyətindən) az zaman sonra vəfat etdi. Onun cəsarətli və hünərli oğlu Ağakişi bəy hökumət başına keçdi. Bu zaman qaziqumuqlu Məhəmməd xan, ərəşli Məlik Əlinin təhrikilə Ərəş mahalına gəlib, Ağakişi bəyi görüş və məşvərət bəhanəsilə yanına çağırdı və öldürdü. Beləliklə, Şəki ölkəsini ələ keçirdi. Ağakişi bəyin əyalı olan öz qızını ilisulu Alxas bəyə
verdi. Əhməd xan da bundan doğuldu. Məhəmməd xan Şəkidə 40 gün hökmranlıq etdi. Hacı Çələbinin bütün dəfinələrini ələ keçirdi və olmazın zülm törətdi{{sfn|Bakıxanov A.|2010|s=187}}.
===Qarabağnamələrdə===
====Mirzə Adıgözəl bəyin əsərində====
Buna görə, gedib Bayatda 1161-ci ildə bir qala, səngər, sığnaq və qərargah saldırdı (Hicri 1161-ci il 1748-ci il yanvarın 2-də başlanmış, noyabrın 22-də qurtarmışdır. ). Sonra, palçıqları kin və həsəd suyu ilə yoğrulmuş olan Cavanşir və Otuziki əhalisinin ürəklərində ədavət alovu şölələndi və beyinlərinə kin havası
hücum etdi. Onlar həmişə bu dövlətin yox olması uğrunda son dərəcədə səy və qeyrət edirdilər. Onlar Xəmsə məliklərini də özlərinə həmməslək və müttəfiq etmişdilər. O zaman bütün Şirvanatda əbədi ixtiyar sahibi və hökmran olan Hacı Çələbiyə ərizələr yazdılar. Ona bildirdilər ki, Pənah xan burada taxta çıxmış, qala və səngər tikdirmişdir. Əgər dəfində bir qədər təxir edilsə, sonra onun qarşısında durmaq mümkün olmayacaqdır.
Şeir
<poem>Bir ağac ki, yeni dirçəlir, (o)
Bir adamın gücü ilə yerindən qopar.
Əgər onu bir zaman özbaşına buraxsan, (sonra)
Kotanla da onu kökündən qopara bilməzsən.</poem>
Hacı Çələbi də bu hiyləyə aldanıb fitnəkarlığa başladı. Dərbənd, Car və Balakənədək bütün Şirvanat qoşunu cəm etdi; bilmədi ki:
Şeir
<poem>Bir çırağı ki, Allah yandıra,
Onu kim söndürmək istəsə, saqqalı yanar.</poem>
Saysız əsgər və hesabsız qoşunla, tam bir calal və vəsfəgəlməz bir dəbdəbə ilə gəlib Bayat qalasını dörd bir tərəfdən mühasirəyə aldı. Pənah xan da qabaqcadan bütün elata bu əhvalatı bildirmiş və hamısını yığıb səngərə dolduraraq sığnaq etmişdi. Hacı Çələbi gəldi və mühasirə ilə məşğul oldu. Hər gün mübahisə edir, didişib-döyüşməkdən əl çəkmirdilər. Axırda Hacı Çələbi məqsədinə çatmadan, külli zərərlə qayıtmaq təblini vurdurdu. O, yolda gedərkən dedi: "Pənah xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona sikkə vurduq və qayıtdıq". Bu söz xalqın dilində və camaatın ağzında bir məsəl olaraq qalmışdır{{sfn|Qarabağnamələr (I kitab)|2006|ss=40-41}}.
Məhəmmədhəsən xan (Qarabağdan) qayıtdıqdan sonra, Pənah xan, qaradağlı Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan və gəncəli Şahverdi xan məsləhət məclisi qurdular. Onlar belə bir qərara gəldilər ki, bütün Şirvan ölkəsinin hakimi; azad və həmişəlik sahibi-ixtiyarı olan Hacı Çələbi onlarla hesablaşmır və dostluq yolunu düzlüklə getmir. Buna görə lazımdır ki, onu məğrurluq yuxusundan oyatmaq üçün tədbir görsünlər. Sonra ürəklərinin sözünü məktub vasitəsilə Gürcüstan valisi İrakli xana bildirdilər. Vali də özünün bu işdə və bu yolda onlarla yoldaş olduğunu izhar etdi.
Onlara yazıb bildirdi ki, tezliklə hərəkət edərək fürsəti itirmədən buraya gəlsinlər.
Bu xanlar da səfər tədarükü görüb, qoşun və əsgər topladılar. Hamısı ittifaq edib, hərəkət bayrağını qaldıraraq yola düşdülər. Gəncə şəhərindən yuxarı, Qızılqaya adlı yerdə dayandılar. Çadırlarının zərli qübbələri Ayla Günəşin fövqünə yüksəldi.
Yuxarıda adı çəkilən Gürcüstan valisi bunların dördünü də əsarət kəməndilə tutdu (2 E.S.Takayşvili tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və "Описание событий" sərlövhəsi altında nəşr edilmiş adsız gürcü salnaməsinin verdiyi məlumata görə, bu hadisə 1752-ci il martın 21-də vaqe olmuşdur (Сборник материалов для описания местностей и алемен Кавказа, с. XXI, səh. 37, Tiflis capi).). Şahverdi xanın nökərlərindən biri, iti yeriyən bir ata minib qaçdı. Bu zaman Hacı Çələbi də Şirvan qoşunlarının toplanması haqqında məktublar yazıb hədsiz tədarük və çoxlu qüvvə ilə gəldi. Mingəçevir keçidində düşərək hərbə müntəzir durdu. Bu əsnada qarşıdan bir atlı göründü. Hacı Çələbi əmr etdi ki, onu gəmi ilə Kür çayından keçirsinlər.
(O, çaydan) keçib, Hacı Çələbinin hüzuruna gəlincə: "Qoca baba, vali xanları
tutdu" - dedi.
Hacı Çələbi ona: "Qoca baban onları xilas edər, onları qurtarmaq üçün
müharibə və davaya girişər" - deyə cavab verdi.
Sonra o öz dövlət ərkanı və yaxın adamları ilə məşvərət etdi. Onlar məsləhət görmək üçün bəhanə gətirdilər. Hacı Çələbi onların ürəyindəkini başa düşdü. Müşavirə məclisinə getdikləri zaman əmirlərə dedi: "Nə məsləhət görürsünüz
(görün, ancaq) Kürü keçmək içində olsun".
Onlar bu sözü eşitcək geri qayıtdılar. Hacı Çələbinin hüzuruna gəlib dedilər: "Biz müşavirə yığıncağını ona görə düzəldirdik ki, işin içində Kürü keçmək (məsələsi) olmasın; indi ki, siz buyurursunuz, əmr verin, qoşun hərəkət etsin".
Bu zamandan Hacı Çələbinin sözü məsəl yerinə keçmişdir və indiyədək xas və avam camaatın ağzında söylənməkdədir.
Hacı Çələbi əmr etdi ki, ordu atlansın və təcili surətdə Kürdən keçsin. Onlar yol gedib mənzil keçdilər. Vali bu qəziyyəni eşitdi və bu hadisədən qorxuya düşdü; çünki o keçmişdə Hacı Çələbi qoşununun zərbəsini bir dəfə də
görmüşdü (Teymuraz şah və İrakli padşahın qoşunları ilə Hacı Çələbi xanın qoşunları arasında 1751-ci ildə Car vilayətində baş
vermiş vuruşma nəzərdə tutulur. Yuxarıda göstərilən adsız gürcü salnaməsi. B a x: Сборник материалов для описания
местностей и алемен Кавказа, с. XXI, Tiflis. Müqayisə et: Butkov. Mатериалы новой истории Кавказа c 1722 пo 1803
r., I h., səh. 238, SPb, 1869-cu il.).
Çarəsiz qalıb onu qarşıladı. İlahi feyzlər mühiti və hədsiz işıqlıq mənbəyi olan mərhum, rəhmətlik cənab Şeyx Nizaminin nurani qəbri və pak məzarı yaxınlığında iki ordu bir-birinə yaxınlaşdı. Aralarında qətl və qarət odu
alovlandı. Gürcüstan qoşunu biabırcasına sındı. Vali öz ordusuna qayıtmağa fürsət tapa bilməyib qaçdı. Bütün çadırları və ləvazimatı, xanlar ilə birlikdə, yerbəyer Qızılqayada qaldı. Hacı Çələbi Sınıqdan üç ağac (7 kilometrlik məsafə ölçüsü) yuxarıyadək irəliləyib onları təqib etdi. Tiflisin beş ağaclığına yetişdi. Qaçmaqda olan gürcü qoşununun qabağını Şəmkirdə, Şəmsəddinlidə və Qazaxda kəsib çox adam tələf etdi. Hacı Çələbi Baydar torpağında səngər qazdırdı. Oğlu Ağakişi bəyi Tiflisdən bəri yaşamaqda olan müsəlmanlara hakim və hökmran təyin etdi. Xanları da öz vətənlərinə göndərdi. Özü qayıdıb Şirvana gəldi. Ağakişi bəy isə, üç il o nahiyələrdə hakim oldu. Axırda vali Gürcüstandan, Başaçıqdan (İmeretiyadan) və hətta Çərkəzistandan çoxlu qoşun və dəniztək cuşa gələn saysız ordu topladı, Ağakişi bəyi dəf etməyə gəldi. Ağakişi bəy bu xəbəri və bu hadisəni eşidincə, qarşı dura bilməyəcəyini görüb qaçdı. Vali qoşununun qabaq dəstələri Tovuz çayında ona yetişdi. Müharibədə onun adamlarından bir neçə nəfər əsir düşdü. Özü isə sağ-salamat Şəkiyə gəldi. Valinin qoşunu oradan Xudafərin körpüsünə qədər getdi. Qayıtdıqları zaman Gəncə və Qarabağın bir çox yerlərini qarət etdilər{{sfn|Qarabağnamələr (I kitab)|2006|ss=49-51}}.
====Mirzə Camal Cavanşirin “Qarabağ tarixi” əsərinə====
Şirvan və Şəki xanları heç bir iş görə bilmədilər. Mühasirə bir aydan artıq çəkdi. Hər gün qoşunlarının qırılmasını, at və eşşəklərinin qarət olunmasını görən xanlar peşman və pərişan halda köçüb getdilər və hər kəs öz vilayətinə qayıtdı. Zəmanəsinin kamil adamlarından olan Şəki vilayətinin hakimi Hacı Çələbi qayıdan zaman bu sözləri dedi: "Pənah xan bir xan idi. Biz gəldik onunla dava elədik və bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu şah edib qayıdırıq" {{sfn|Qarabağnamələr (I kitab)|2006|s=127}}
== Qeydlər ==
{{İstinad siyahısı
|group=qeyd
|refs=
<ref name=Q1>Məhəmməd Kazım hadisənin hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra) baş verdiyini göstərir {{Harvnbru|Козлова А.Н. (1)|2011|с=74}}.
</ref>
<ref name=Q2>Aleksandra Kozlova bu adı “Хаджи Халеби” kimi oxuyur və onu “''dağıstanlıların Nadir şah ordusuna qarşı rəhbərlərindən biri''” kimi təqdim edir {{Harvnbru|Козлова А.Н. (3)|2011|p=124, ком. 185}}. Lakin [[Tağı Musəvi]] bu adı “Hacı Çələbi” şəklində oxumuş və onu gələcək Şəki xanı Hacı Çələbi hesab etmişdir {{Harvnbaz|Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə)|2023|p=136-137}}.
</ref>
<ref name=Q3>“Car salnaməsi”nin tərcüməçisi Sevda Süleymanova hesab edir ki, Əli xan gələcək Qarabağ xanı Pənahəli xandır {{Harvnbaz|Molla Məhəmməd əl-Cari|1997|s=121, qeyd 266}} Lakin mətnin başqa bir yerində Əli xanın Fətəli xan Əfşar oldğuna işarə edilir {{Harvnbaz|Molla Məhəmməd əl-Cari (2)|1997|s=46}}.
</ref>
<ref name=Q4> Gürcü mənbəsində tarix 11 fevral 1751-ci il, çərşənbə günü olaraq göstərilir. “Car salnaməsi”nin tərcüməçisi Sevda Süleymanova gürcü mənbəsindəki tarixlə bağlı dəqiqləşdirmə aparıb və doğru olaraq bu qənaətə gəlib ki, 1751-ci ilin 11 fevralı çərşənbəyə yox, əslində bazar ertəsinə təsadüf edir. Amma Sevda Süleymanova gürcü mənbəsində tarixin Yuli təqvimi ilə göstərildiyinə diqqət yetirməyərək hesab edib ki, 11 fevral rəbiüləvvəl ayının axırına yox, ortasına düşür. Bu isə səhv nəticədir. Əslində isə gürcü mənbəsində yalnız həftənin gününü adı doğru göstərilməmişdi, ayın tarixi isə “Car salnaməsi”ndəki tarixlə üst-üstə düşür. Belə ki, Yuli təqviminin 11 fevral 1751-ci il tarixi, Qriqori təqviminin 21 fevral 1751-ci il tarixi kimi hicri rəviüləvvəl ayının 26-na düşür, heç bir fərq yoxdur {{Harvnbaz|Molla Məhəmməd əl-Cari|1997|s=130, qeyd 312}}.
</ref>
}}
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
== Ədəbiyyat ==
# {{kitab3
| müəllif = Козлова А.Н.
| hissə = Поднятие знамени его величеством сахиб-кираном в еторону Ширвана. Его возвращение во второй раз в Дагестан. Переселение лезгинских племен в Хорасан
| hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/74/mode/1up
| başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»)
| orijinal =
| link = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/mode/1up
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет
| hissə = Овладение крепостью Дюбск Рахим-ханом узбеком. Доставка лезгинских пленных ко двору мирозавоевателя, насильное содержание жен табасаранских предводителей и прочих в непотребном месте. Просьба Гани-хана афганца
| hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/n39/mode/1up
| başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»)
| orijinal =
| link = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/mode/1up
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет
[[az:Hacı Çələbi xan]][[en:Haji Chalabi Khan]][[fr:Hadji Chalabi Khan]][[ka:აჯი-ჩალაბი]][[ru:Гаджи Челеби]][[tr:Hacı Çelebi Han]]
[[az:Hacı Çələbi xan]][[en:Haji Chalabi Khan]][[fr:Hadji Chalabi Khan]][[ka:აჯი-ჩალაბი]][[ru:Гаджи Челеби]][[tr:Hacı Çelebi Han]]
18:43, 14 may 2024 versiyası
Bu səhifədə iş davam etməkdədir.
Hacı Çələbi xan/1
Hacı Çələbi xan (?–1753) —
Məlik Nəcəfqulu və onunla Hacı Çələbi arasında mübarizə (1737–1743/1744)
1737-ci ilin may ayında Nadir şah Qəndəharın mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən[1] Şirvan bəylərbəyisi Sərdar xandan gələn təqdimata əsasən Şəki mahalına Nəcəfqulu adlı bir şəxsi məlik təyin etdi[2]. Bundan bir müddət sonra isə şah Şəki əhalisinin təqdimatı ilə Çələbi adlı bir şəxsi də Şəkiyə vəkil təyin etdi ki, o, əhali ilə məlik arasında vasitəçi olsun, məlik yanında əhalinin hüquqlarını qorusun[3].
Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə,
O vaxt Hacı Çələbi də həccə getməmişmiş, adına Çələbi deyərlərmiş. Xalq bunu vəkil edib, padşahın hüzuruna göndərərlər. Şah buna fərman verib, Şəki mahalına vəkil edər ki, Məlik Nəcəf bunsuz rəiyyətə qulluq həvalə eləməsin. Fərman alıb Şəkiyə gəlir, adına vəkil Çələbi deyibdirlər[3].
Məlik Nəcəfqulu Şəki mahalının köklü məlikləri nəslindən idi və özündən azı 100 il əvvəl onun ulu babası Səfiqulu, sonra babası Məlik Səfərqulu, daha sonra atası Məhəmmədxan bəy və ən axırda isə qardaşı Əlimərdan bəy Şəkinin məliyi olmuşdular. Onlar qulam mənşəli şiə müsəlmanlar idilər (o dövrlərdə səfəvilər əsir götürdükləri qeyri-müsəlman uşaqlarına əvvəl islam dininin şiə məzhəbini qəbul etdirir, sonra isə onları orduya və dövlət qulluğuna götürürdülər)[4]. Mənbələrdə Şəkiyə vəkil təyin edilmiş Çələbinin də ulu babalarının xristian olduqları qeyd edilir. Amma Çələbinin ulu babaları Məlik Nəcəfqulunun ulu babalarından azı 100 il qabaq islam dininin qəbul etmişdilər (lakin şiə yox, sünni məzhəbini). Həmçinin, mənbələrdə Çələbinin də “ata babalarında böyüklük” olması, onun 1551-ci ildə Səfəvi ordusu ilə döyüşdə öldürülmüş Şəki xanı Dərvişməhəmməd xanın 7-ci, yaxud 6-cı nəslindən olması[qeyd 1], Dərvişməhəmməd xanadək babalarının bir-bir adları, atasının adı və atasının kəndxuda olması[5] qeyd olunur[3][5].
Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha birinci şikayəti və hər ikisinin İran-Xaraba getməsi
Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə Çələbinin vəkil təyin edilməsindən sonra onunla Məlik Nəcəf arasında münasibətlər heç də yaxşı olmamış və Məlik Nəcəfqulu ondan dəfələrlə Nadir şaha şikayətlər etmişdi. Məlik Nəcəfqulunun birinci – Nadir şah Dərbənd yaxınlığındakı İran-Xarab adlı hərbi düşərgəsində olarkən etdiyi şikayəti isə az qala Çələbinin edamı ilə nəticələnəcəkdi. Kərim ağa Şəkixanov həmin hadisəni belə təsvir edir:
Neçə vaxt bundan keçəndən sonra məlik şah yanına gedər. Şah da İran-Xarabda imiş. Şaha ərz elə ki, Çələbi məni qoymur ki, şahın qulluğun rəiyyətə buyuram. Şahın qulluğunu tutmurlar. Nə özü qulaq asır, nə xalqı qoyur. Şah qəzəbnak olub, Çələbini istər, Çələbi şahın qulluğuna gedər. Şaha bunun gəlməyi məlum olur. Hüzura istər. Məlik də hüzurda varmış. Şah, Çələbiyə acıqlanıb ki, mənim qulluğumu nə üçün qoymursan əmələ gələ? Bunu öldürün! Çələbinin boğazına kəndir salırlar. Bu halda, kəndir boğazında, ərz eyləyər ki, başına dönüm, mənim təqsirim nədir, bihəq yerə məni öldürürsən? Şah buyurur ki, məlik deyir: Çələbi qoymur şahın qulluğu əmələ gələ. Ərz eylər ki, sənə fəda olum, məsələn, şahdan bir qulluq gəlsə, məlik dörd-beş qulluq da onun üstünə qoyub rəiyyətə həvalə eylər. Mən deyirəm ki, şah məni vəkil edibdir. Razı olmanam ki, şahın rəiyyəti[ni] əbəs yerə xarab eləyəsən. Məlik bu səbəbdən xilaf yerə ərz eylər. Rəiyyət padşahın ixtiyarındadır.
Məlik bu sözdən çox qorxub, şah məlikə çox qəzəbnak olub, Çələbini mürəxxəs eləyib, irəlikindən artıq hökm verib. Çələbi şahın hüzurundan çıxıb, fərmanın alıb, Şəkiyə gəlir və [şah] məliki də çox söyüb, Şəkiyə göndərir. Şah gecə fikir eləyib, öz əmirlərinə buyurur ki, mənim hüzurumda bir kəsin həddi yoxdur ki, nəfəs çəkə. Şəkili Çələbi nə cürət sahibi varmış ki, boğazında kəndir cürət eləyib bu ərzləri mənə elədi? Heç sözün yanılmadı. Əlbəttə bundan bir xəta əmələ gələcək. Mənim zənnim xəta olmaz[6].
Hacı Çələbinin Qaraqaytaqla bağlılığı və onun köçündən 500 ailənin Dağıstanda Nadir şaha əsir düşməsi haqqında müəmmalı məlumatlar
Yuxarıda adı çəkilən İran-Xarab hərbi düşərgəsi Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşirdi və 1742-ci ilin iyun ayında Nadir şahın göstərişi ilə salınmışdı[7]. Şahın 1742-ci ilin noyabrında həmin düşərgədən Dağıstanın şimalına – Terek çayı sahilinə, yürüş etdiyini[8], 10 fevral 1743-cü il tarixdə isə oradan təcili geri dönərək ordusunu Osmanlı sərhədlərinə apardığını[9] nəzərə alsaq, o zaman təxmin edə bilərik ki, Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbinin İran-Xarabda olduqları gün, yaxud günlər, 1742-ci ilin iyun – noyabr ayları arasına təsadüf etməlidir.
Maraqlıdır ki, o dövrün müəlliflərindən olan Məhəmməd Kazım isə həmin vaxt Dağıstanda – Qaraqaytaq yaxınlığında, Hacı Çələbinin öz ailəsi də daxil olmaqla, onun başçılıq etdiyi icmanın 500 ailəlik köçünün Qaraqaytaqdan geri dönən Nadir şah ordusunun qarşısına çıxdığını və nəticədə onların hamısının əsir götürülərək bu düşərgəyə aparıldığını yazır. Məhəmməd Kazıma görə, Nadir şah Dağıstanda olarkən – hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra)[10][11], o, eyni vaxtda dörd tərəfə dörd ordu göndərmiş və bunlardan üçüncüsü Qaraqaytağa – Hacı Çələbiyə qarşı olmuşdur:
[Nadir şah] Xanəli xan Kuklana və Gəncə hakimi Həsənəli xana əmr etdi ki on minə yaxın adamla Qaraqaytaqda Hacı Çələbinin[qeyd 2] yolunu kəsib onu dəf etməyə çalışsınlar[12][13][14]... Xanəli xan Kuklan və Gəncəli Həsənəli xan, Hacı Çələbi Qaraqaytağinin üzərinə getdilər. Həmin ölkəyə daxil olan kimi ləzgi dəstələri ilə qarşılaşdılar. Qaraqaytaq vadisi döyüş meydanına çevrildi və o iki şanlı ordunun əsgərləri döyüşmək üçün sıraya düzüldülər. Hər iki tərəfdən şöhrətli döyüşçülər, layiqli igidlər döyüş meydanına girdilər. Elə bir döyüş oldu ki, o mavi göydəki qaniçən Mərrix (Mars) də o iki şanlı ordunu mədh etməyə və alqışlamağa başladı. Ləzgilər üç-dörd saat mətanət və cəsarət göstərdilər, lakin yalnız meşələrdə və kolluqlarda döyüşməyə öyrəşdikləri üçün açıq meydanda qalibiyyətli əsgərlərin hücumuna tab gətirə bilmədilər, sıraları dərhal dağıldı və qaçdılar. Həmin ağır gündə ləzgi tayfasından çoxlu sayda döyüşçü qalibiyyətli ordu tərəfindən öldürüldü və əsir götürüldü. Qeyd edilən qazilər parlaq qələbə ilə geri döndülər. Bu zaman fələyin hökmü və ilahi qismətə uyğun olaraq başqa bir dağ boyunca keçilməz istehkamlara doğru hərəkət edən Hacı Çələbinin ailəsi və onun camaatından təxminən beş yüz ailə qalibiyyətli ordunun qarşısına çıxdı. Qadınlı-kişili o adamların hamısı qalibiyyətli gənclər tərəfindən əsir götürüldü. Xanəli xan Hacı Çələbinin ailəsini və başqa başçıların ailələrini tamamilə sağ-salamat qalibiyyətli ordunun düşərgəsinə gətirəndə, onlar hörmətlə qarşıladılar, dünya fatehlərinin ağası və şahlar şahının məhəbbətinə layiq görüldülər[12][15][16].
Dərbənddən bir qədər şimal-qərbdə yerləşən tarixi Qaraqaqaytaq vilayəti həmin vaxt müstəqil bir usmilik idi və onun başında usmi Əhməd xan dururdu. Lakin Məhəmməd Kazım bu yerdə nədənsə onun adını heç çəkmir? Nəzərə alsaq ki Məhəmməd Kazım “Name-yi aləmara-yi Nadiri” əsərini bu hadisənin göstərdiyi tarixindən[qeyd 3] təxminən 10 il sonra – 1750-ci illərin əvvəllərində başa çatdırmışdır[17] və bu hadisəni şəxsən izləməmişdir, bu hadisələr baş verərkən o, Orta Asiyada – Mərvdə idi və yataq xəstəsi idi[18], o halda onun səhv etdiyini, adları, yerləri, hadisələri və tarixləri qarışdırdığını da ehtimal etmək mümkündür. Amma məsələ burasındadır ki, həqiqətən də həmin dövrlərdə Şəki ilə Qaraqaytaq arasında sıx əlaqələr mövcud olmuşdu. Məsələn, hicri 1159-cu (24.01.1746–12.01.1747) ildə Hacı Çələbinin Şəki xanı seçilməsi barədə Nuxadan Qaraqaytağa məktub göndərilmişdir[19]. Yaxud, Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xanın hakimiyyəti dövründə (1760–1780) Şəki xanlığının Car və Tabasaranla yanaşı, Qaraqaytaqda da kəndləri vardı[20]. Yaxud, türk dillərindən biri olan qumuq dili Qaraqaytaq əhalisinin danışdığı iki əsas dildən biri olduğu kimi, Şəki əhalisinin də o dövrlərdə həmin dildə danışması bir mənbədə qeyd olunmuşdur[21][20] və s. Lakin Məhəmməd Kazımın Hacı Çələbi ilə bağlı məlumatlarının doğruluğu təkzib edilə bilmədiyi kimi, təsdiqlənməsi də yetərli məlumatın olmaması səbəbindən hələlik mümkün deyil. Amma bir şeyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, “Name-yi aləmara-yi Nadiri”də Hacı Çələbinin və onun adamlarının Nadir şaha qarşı döyüşməsi barədə heç nə deyilmir. Əksinə onun ailəsinin və başçılıq etdiyi icmadan 500 ailənin Nadir şahın düşərgəsində hörmətlə qarşılandığını görürük. Kərim ağa Şəkixanov isə yazır ki, həmin vaxt Nadir şah Hacı Çələbini edam etdirmək istəyirmiş, amma fikrini dəyişərək onu əfv edibmiş və ona əvvəlkindən artıq imtiyaz verərək Şəkiyə göndəribmiş. Nə baş verib? Yaxud nə baş verə bilərdi? Bizə elə gəlir ki, Hacı Çələbi Nuxada Məlik Nəcəfqulu ilə yola gedə bilməyərək, yaxud hansısa başqa bir səbəbdənsə Şəkidə yaşayan öz tərəfdarlarını ailəvi şəkildə Qaraqaytağa köçürürmüş. Əgər Şəki mahalını 500 ailə (təxm. 2.000–2.500 nəfər) tərk edərdisə, o halda təbii ki, bu mahaldan toplanan vergilərin həcmi də əhəmiyyətli şəkildə azalacaqdı. Ona görə də Məlik Nəcəfqulu durumu Nadir şahın nəzərinə çatdırmış, şah isə öz növbəsində, Şəkidən köçənlərin geri qaytarılmasına göstəriş vermişdir.
Kərim ağa Şəkixanovda şəkililərin Nadir şaha əsir düşməsi və sonra əsirlərin geri qaytarılması barədə bir kəlmə də yoxdur. Lakin bu barədə Hacı Seyid Əbdülhəmiddə aşağıdakı məlumatlar var:
Nadir şah Muğandan qoşun göndəribdir ki, Noxunu qarət edib, Hacı Çələbi xanı dutub aparalar, gəlib gecə Noxunun bir tərəfin qarət edib, Hacı Çələbini duta bilməyib, qayıdıb gediblər. Bədə Hacı Çələbi xan oğlu Həsən ağanı şah hüzuruna göndəribdir ki, qarət mallarını və əsirlərini təvəqqo edə. Şah da tənə və sərzənişlə əmvali–mənhubələrini (qarət olunmuş malları) verdirib və əsirlərini mürəxxəs edibdir[22].
Salman Mümtaz isə öz növbəsində Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdıqlarını bir qədər də geniş təsvir etməyə çalışır, hətta Nadir şahla Həsən ağa arasındakı qısa dialoqu da verir:
Bundan başqa Nadir şah yenə iki il peydərpey Çələbi xan üzərinə yürümüş və heç bir şey əldə edə bilməyərək geri qayıtmışdır. Son gəlişində Nadir şah Şəkinin görkəmli evlərini, gözə gələn dükanlarını, yandırtmış və ətrafda olan bir neçə kəndlərin əhalisini də əsir sifəti ilə İrana sürgün etdirmişdi. Çələbi xan aparılan əsirlərin dalınca böyük oğlu Həsən ağanı göndərərək əsirləri geri istəmişdir.
Həsən ağa hüzura qəbul edilərkən arada aşağıdakı mükalimə olmuş və nəticədə də Çələbi xan yenə məqsuduna nail olmuşdu.
Nadir şah: – Ey bədzad, niçün sənin atan məndən rukərdan olub mənə itaət eləmədi?
Həsən ağa: – Sənə fəda olum, mənim o həddim yoxdur ki, sənə cavab verəm və nə o həddim yoxdur ki, atama bir söz deyə bilim. Mən qulluğuna ölməyə gəlmişəm, ya məni öldür və ya izn ver əsirləri aparım.
Həsən ağanın böylə cəsuranə danışmağı Nadir şahın xoşuna getdiyindən əsirləri azad edərək Həsən ağanı da mürəxxəs etmişdi[23].
Düzdür, Hacı Seyid Əbdülhəmid hadisənin 1746-cı ildə baş verdiyini göstərir, Salman Mümtaz da elə bu ili göstərir və həqiqətən də 1746-cı ilin mart ayının 3-dən Hacı Çələbi ilə Nadir şah arasında barışıq olmuşdur[24], sonra isə Hacı Çələbi oğlu Həsən ağanı hicri 1759-cu ilin (24.01.1746–12.01.1747) qışında Nadir şahın yanına göndərmişdir[25]. Nadir şahın hicri 1159-cu ilin ramazan ayı (sentyabr/oktyabr 1746) tarixli fərmanında da Həsənin adı çəkilir[13]... Lakin məsələ burasındadır ki, birincisi, Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdığının əksinə olaraq, Nadir şah 1746-cı ildə Muğanda olmamışdır, o, həmin ilin 2 fevralında İsfahanda idi və göstərilən tarixdə İsfahandan Məşhədə yola düşmüş[26], sonra oradan Kələtə getmiş[27] və nəhayət həmin ilin dekabrında İsfahana geri dönmüşdür[28]. İkincisi isə Nadir şahın 3 mart 1746-cı il tarixli fərmanında həmin vaxt Hacı Çələbinin bir qrup şəkili ilə birlikdə Nadir şahın yanına üzrxahlığa gəlməsi göstərilir[24]. Bu tarixdən sonra Nadir şahın Nuxanı qarət etdirməsi və Nuxadan əsir aparması inandırıcı görünmür. Hacı Çələbinin oğlu Həsən isə Nadir şahın yanına bu tarixdən sonra getmişdir. Ona görə də Hacı Seyid Əbdülhəmidin və Salman Mümtazın əsirlərin geri qaytarılması barədə bəhs etdikləri əhvalat daha çox 1742-ci il hadisəsinə uyğun gəlməkdədir.
Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha ikinci şikayəti və Hacı Çələbinin 100 tümən cərimə olunması
Kərim ağa Şəkixanova görə,
Bir neçə vaxtdan sonra məlik, Hacı Çələbidən yenə pis sözlər şaha ərz elər. Şah mühəssil göndərir ki, Hacı Çələbidən yüz tümən cərimə alın. Mühəssil gəlib Hacı Çələbidən pulu istər. (Çələbi deyər) vermənəm, cürmüm nədir ki, cərimə verim, vermənəm. Bir neçə gün keçər. Sonra mühəssil deyər ki, pulu ver, yoxsa güclə döyərəm allam. Hacı Şeyxəli ki, Hacı Çələbinin əmisidir, deyər: “Çələbi, şahın nökəri ilə yüzləşmə, pulu ver”. Hacı Çələbi verməz. Hacı Şeyxəli çox dövlətli imiş. Oğluna deyər ki, get evimdən pul gətir, cəriməni verək. Hacı Çələbi deyər: sən də vermə. Hacı Şeyxəli onun sözünə baxmaz. Gətirər pulu verər. Mühəssil cəriməni alır, gedir. Şaha burda keçən işləri ərz eylər ki, Hacı Çələbi pulu vermirdi, əmisi verdi. Onu da qoymurdu. Sözünə baxmadı verdi[29].
Məlik Nəcəfqulunun Hacı Çələbidən Nadir şaha üçüncü şikayəti və Hacı Çələbinin Məlik Nəcəfqulunu öldürməsi
Kərim ağa Şəkixanova görə,
Bir neçə vaxtdan sonra Məlik Nəcəf, padşaha Hacı Çələbidən yenə təqsir ərz elər. Şah bu dəfə Hacı Çələbini istər ki, hüzura gəlsin. Adam gəlir Hacı Çələbiyə deyər. Hacı Çələbi bilir ki, bu dəfə yenə şah buna şübhə edəcək[29]...
Kərim ağa Şəkixanov Hacı Çələbinin bundan sonra çıxış yolu kimi öz adamları ilə gedib Məlik Nəcəfqulunu öldürdüyünü və Nadir şaha qarşı üsyan başlatdığını yazır və həmin hadisənin tarixinin hicri 1156-cı il (25.02.1743–14.02.1744) olduğunu göstərir[29].
Qeydlər
↑Kərim ağa Şəkixanov, Hacı Çələbi xanın nəsil şəcərəsində Hacı Çələbi xanla Dərviş Məhəmməd xan arasında 6 nəfər (1.Baqi bəy; 2.Əlican; 3.Əsgər; 4.Allahverdi; 5.Əlican; 6.Qurban) (Kərim ağa Fateh, 1958, s. 15), Hacı Seyid Əbdülhəmid isə 5 nəfər (1.Baqi bəy; 2.Əlican; 3.Əsgər; 4.Əlican; 5.Qurban) (Hacı Seyid Əbdülhəmid, 1958, s. 27) olduğunu göstərir. Başqa sözlə, Kərim ağa Şəkixanovda adı çəkilən Allahverdi, Hacı Seyid Əbdülhəmiddə yoxdur.
↑Məhəmməd Kazım hadisənin hicri 1155-ci ildə üç ay keçdikdən sonra (6 may 1742-ci il tarixdən sonra) baş verdiyini göstərir (Мухаммад-Казим, 1965, с. 627)(Козлова А.Н. (1), 2011, с. 74).
Козлова А.Н.Комментарий // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 124. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.
Мухаммад-Казим.Предисловие // Поход Надир-шаха в Индию (Извлечение из Та'рих-и-аламара-йи надири) / (пер. П. И. Петрова). — М.: Издательство восточной литературы, 1961. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 19 Dec 2007 - 30 Dec 2022.
Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2012. — II cild.
Серебров А.Г.Историко-этнографическое описание Дагестана 1796 г // История, география и этнография Дагестана XVIII — XIX вв. Архивные материалы. — М.: Издательство восточной литературы, 1958. — С. 180. — 367 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 29 Nov 2011 - 18 Jan 2022.
Mümtaz S.Məhəmmədhüseyn xan Müştaq // Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları = Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары. — B.: Yazıçı, 1986. — 10,000 nüsx.Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 27 aprel 2024.
Molla Məhəmməd əl-Cari.Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı: 146. — Səh.: 44-45. — ISBN 5-86974-384-9.
